Dan Drescher (Berlin)

Studienbibliographie zu Ciceros Briefen

(Juli 2004; Ergänzungen Dez. 2004)

Die Bibliographie ist aus einem Lektürekurs zu Ciceros Briefen am Institut für Klassische Philologie der Humboldt-Universität zu Berlin im Sommersemester 2004 erwachsen. Sie erhebt keinen Anspruch auf Vollständigkeit, dürfte aber den Einstieg in die Beschäftigung mit Ciceros Briefen erleichtern. Weitgehend unberücksichtigt bleibt die Literatur zum Commentariolum petitionis von Ciceros Bruder Quintus und zur pseudo-ciceronianischen Epistula ad Octavianum.

Um eine gezielte Suche zu erleichtern, wurde die Struktur der Bibliographie möglichst kleinteilig angelegt. Fallen Titel unter mehrere Ordnungskriterien sind sie ggf. im übergeordneten ein zweites Mal aufgeführt. Dies gilt zum Beispiel für die Literatur zu einzelnen Briefpartnern Ciceros, so dass Literatur zu Atticus bzw. zu anderen Adressaten, falls sie die Briefe betrifft, jeweils auch unter der Literatur zu den Briefen Ad Atticum bzw. Ad familiares aufgeführt ist.

Wird auf Titel verwiesen, die in der Bibliographie andernorts genannt sind, werden Kurztitel genannt, wenn die Titel im selben Abschnitt aufgeführt sind; andernfalls wird die vollständige Angabe wiederholt.

Ich danke den Teilnehmerinnen und Teilnehmern des Lektürekurses, Prof. Dr. Johannes Christes und Svenja Ölkers für Anregungen und Kritiken.

Korrekturen und Ergänzungen bitte an: dan.drescher@web.de.

Druckfreundliche Version der Bibliographie im PDF-Format (455 KB).

 Zum Lesen und Drucken der PDF-Datei ist der Adobe Acrobat Reader erforderlich: kostenloses Download.

Inhalt

Bibliographien:
Cicero, römische Briefliteratur

Epistolographie

Allgemein

Antike

Sammelausgaben

Lexikonartikel

Allgemein

Formular

Griechische Briefe

Infrastruktur

Cicero

Biographien

Wichtige Monographien

Cicero: Briefe

Ausgaben

Gesamtausgabe mit Kommentar

Fragmente

Bibliotheca Teubneriana

Oxford Classical Texts

Corpus scriptorum Latinorum Paravianum

Collectio scriptorum veterum Upsaliensis

Commentariolum Petitionis

Epistula ad Octavianum

Textkritisches

Hilfsmittel

Ausgaben/Übersetzungen

Latein-deutsch

Ältere Übersetzungen ins Deutsche

Latein-englisch (meist Loeb Classical Library)

Latein-französisch (Coll. Budé)

Latein-italienisch

Auswahlausgaben, z.T. mit Kommentar (chronologisch)

Didaktisches

Auswahlausgaben

Literatur

Sekundärliteratur

Textüberlieferung

Sprache

Monographien

Sozialgeschichte

Aufsätze

Ad Atticum

Ad familiares

Ad Quintum fratrem

Ad Brutum

Vermischtes

Einzelne Briefpartner

T. Pomponius Atticus

M. Iunius Brutus

M. Caelius Rufus

C. Iulius Caesar

C. Cassius Longinus

P. Cornelius Dolabella

P. Cornelius Lentulus Spinther

L. Lucceius

M. Claudius Marcellus

C. Matius

L. Papirius Paetus

L. Munatius Plancus

C. Asinius Pollio

Cn. Pompeius (Magnus)

Q. Tullius Cicero

C. Sextilius Rufus

Terentia

C. Trebatius Testa

M. Terentius Varro

M. Volumnius Eutrapelus

Exil

Texte und Kommentare

Literatur

Empfehlungsbriefe

Humor

Rezeption

Petrarca

Weiteres

Bibliographien: Cicero, römische Briefliteratur

W. Allen Jr.: A Survey of Selected Ciceronian Bibliography, 1939-1953. CW 47 (1953) 129-139.

Pierre Boyancé: Das Ciceroproblem. B.: Ciceros Korrespondenz. In: Bernd Kytzler (Hrsg.): Ciceros literarische Leistung. Darmstadt 1973 (WdF 240), 19-32.

Robert J. Rowland Jr.: A Survey of Selected Ciceronian Bibliography, 1953-1965. CW 50 (1966) 51-65 und 101-115.

Robert J. Rowland Jr.: A Survey of Selected Ciceronian Bibliography (1965-1974). CW 71 (1978) 289-327.

K. Springer: Literaturbericht zu Ciceros Briefen aus den Jahren 1909-1928. Jahresbericht über die Fortschritte der klass. Alt.-wiss. 235 (1932) 99-132.

Römische Briefliteratur von Cic. bis Plinius min.: http://www.petroniansociety.privat.t-online.de/briefebib.html (Niklas Holzberg).

 

Seitenanfang

Epistolographie

Allgemein

Bibliographie (Schwerpunkt): http://www.univie.ac.at/Geschichte/Frauenbriefe/literatur1.htm

(Projekt an der Uni Wien: Briefe adliger Frauen: 16.-18. Jh.).

Horst Belke: Literarische Gebrauchsformen. Düsseldorf 1973 (Grundstudium Literaturwiss. 9), 142-157.

K.H. Bohrer: Der romantische Brief. Die Entstehung ästhetischer Subjektivität. München/Wien 1987.

K. Ermert: Briefsorten. Untersuchungen zur Theorie und Empirie der Textklassifikation. Tübingen 1979.

R. Nickisch: Brief. Stuttgart 1991.

Antike

Sammelausgaben

Paolo Cugusi (Hrsg.): Epistolographi Latini minores. I: Aetatem anteciceronianam amplectens, II: Aetatem Ciceronianam et Augusteam amplectens. Jeweils 1: Testimonia et fragmenta, 2: Commentarium criticum. Torino 1970-1979.

M. Hofmann (Hrsg.): Antike Briefe. Im Urtext mit Übertragung. München 1935.

Briefe des Altertums. Ausgew., eingel. und teilw. neu übers. von H. Rüdiger. Zürich/Stuttgart 21965 (11941).

Lexikonartikel

C. Dziatzko: s.v. Brief. RE 3,1 (1897) 836-843.

H. Görgemanns/M. Zelzer: s.v. Epistel. DNP 3 (1997) 1161-1166.

H. Görgemanns: s.v. Epistolographie. DNP 3 (1997) 1166-1169.

B. Kytzler: s.v. Brief. LAW (1965) 496-501 (= dtv-Lexikon der Antike 1 (1969) 261-266).

P.L. Schmidt: s.v. Brief. DNP 2 (1997) 771-775.

J. Schneider: s.v. Brief. RAC 2 (1954) 564-585.

J. Sykutris: s.v. Epistolographie. RE Suppl. 5 (1931) 185-220.

 

Seitenanfang

Allgemein

G. Bernardi Perini: Alle origini della lettera familiare. In: AA.VV.: La lettera familiare. Quaderni di retorica e di poetica 1 (1985) 7-24.

A. Cavarzere: Caro amico ti scrivo. ‚Privato’ e ‚pubblico’ nella letteratura epistolare di Roma. In: A. Chemello (a cura di): Alla lettera. Teorie e pratiche epistolari dai greci al novecento. Milano 1998, 11-31.

A. Chemello (a cura di): Alla lettera. Teorie e pratiche epistolari dai greci al novecento. Milano 1998.

Paolo Cugusi: Studi sull’epistolografia I. II. Ann. Fac. Lett. Univ. Cagliari 33 (1970) 5-112 und 35 (1972) 5-167.

Paolo Cugusi: Evoluzione e forme dell’epistolografia latina nella tarda reppublica e nei primi due secoli dell’impero. Con cenni sull’epistolografia preciceroniana. Roma 1983. (mit Bibl.)

Paolo Cugusi: L’epistolografia. Modelli e tipologie. In: AA.VV.: Lo spazio letterario di Roma antica. Vol. 2: La circolazione del testo. Roma 1989, 379-419.

Marion Lausberg: Cicero – Seneca – Plinius. Zur Geschichte des römischen Prosabriefes. Anregung 37,2 (1991) 82-100.

G. Luck: Brief und Epistel in der Antike. Altertum 7 (1961) 77-84.

E. Malaspina: Seneca e Cicerone epistolografo in due convegni. Aufidus 32 (1997) 141-152.

Abraham J. Malherbe (Hrsg.): Ancient Epistolary Theorists. Atlanta 1988 (Sources for Biblical Study 19).

W. Müller: Der Brief als Spiegel der Seele. Zur Geschichte eines Topos der Epistolartheorie von der Antike bis zu Samuel Richardson. A&A 26 (1980) 138-157.

A. Pennacini: Situazione e struttura dell’epistola familiare nella teoria classica. In: AA.VV.: La lettera familiare. Quaderni di retorica e di poetica 1 (1985) 11-15.

H. Peter: Der Brief in der römischen Literatur. Leipzig 1901 (ASGW 20/3; ND Hildesheim 1965).

P.L. Schmidt: Catos Epistula ad M. filium und die Anfänge der römischen Briefliteratur. Hermes 100 (1972) 568-576.

Stanley K. Stowers (Hrsg.): Letter-Writing in Greco-Roman Antiquity. Philadelphia 1986 (Library of Early Christianity 5).

K. Thraede: Grundzüge griechisch-römischer Brieftopik. München 1970 (Zetemata 48).

K. Thraede: Zwischen Gebrauchstext und Poesie. Zur Spannweite der antiken Gattung Brief. Acta colloquii didactici classici octavi Didactica Gandensia 20 (1980) 179-218.

A. Weische: Plinius d.J. und Cicero. Untersuchungen zur römischen Epistolographie in Republik und Kaiserzeit. In: ANRW 2,33,1 (1989) 375-386.

O. Wenskus: Wie schreibt man einer Dame? Zum Problem der Sprachwahl in der römischen Epistolographie. WS 114 (2001) 215-232. (Cicero, Augustus, Fronto, Hieronymus; Codewechsel und Sprachwahlstrategien)

 

Seitenanfang

Formular

J. Babl: De epistularum latinarum formulis. Programm Bamberg 1893 (= Diss. Erlangen 1893).

H.M. Cotton: Greek and Latin Epistolary Formulae: Some Light on Cicero’s Letter Writing. AJPh 105 (1984) 409-425.

M. Johnston: S.V.B.E. CPh 35 (1940) 304.

M. McLaren: The Dating of Cicero’s Letters by Consular Names. CJ 65 (1969/70) 168-172.

E.M. Pease: The Greeting in the Letters of Cicero. In: Studies in Honor of Basil L. Gildersleeve. Baltimore 1902, 395-404.

Henrik Zilliacus: s.v. Anredeformen: RAC Suppl. 3/4 (1985/86) 465-497.

Griechische Briefe

H. Koskenniemi: Studien zur Idee und Phraseologie des griechischen Briefes bis 400 n.Chr. Helsinki 1956.

Niklas Holzberg: Der griechische Briefroman. Gattungstypologie und Textanalyse. Tübingen 1994 (Classica Monacensia 8).

 

Seitenanfang

Infrastruktur

Anne Kolb: s.v. Cursus publicus. DNP 3 (1997) 245f.

Anne Kolb: Transport und Nachrichtentransfer im Römischen Reich. Berlin 2000 (Klio Beih., NF. 2), bes. 49-226.

Anne Kolb: s.v. Post. DNP 10 (2001) 218-220.

J. Nicholson: The Delivery and Confidentiality of Cicero’s Letters. CJ 90 (1994) 33-63.

Oleg Nikitinski: Die (mündliche) Rolle von Briefboten bei Cicero. In: Lore Benz (Hrsg.): ScriptOralia Romana: Die römische Literatur zwischen Mündlichkeit und Schriftlichkeit. Tübingen 2001 (ScriptOralia 118; Reihe A, Altertumswiss. Reihe 29), 229-247.

Thomas Pekáry: s.v. Nachrichtenwesen. LAW (1965) 2051-2054.

Thomas Pekáry: s.v. Post. LAW (1965) 2421.

Nicholas Purcell: s.v. Postal service. OCD 31996 (rev. 2003), 1233f.

Margaret A. Ramsay: The Speed of the Roman Imperial Post. JRS 15 (1925) 60-74.

William M. Ramsay: A Roman Postal Service under the Republic. JRS 10 (1920) 79-86.

G. Reincke: s.v. Nachrichtenwesen. RE 16 (1935) 1496-1541.

W. Riepl: Das Nachrichtenwesen des Altertums. Leipzig/Berlin 1913 (ND Hildesheim/New York 1972)

Helmut Schroff: s.v. Tabellarius. RE 4A (1932) 1844-1847.

Otto Seeck: s.v. Cursus publicus. RE 4,2 (1901) 1846-1865.

Wilhelm Weeber: Alltag im Alten Rom. Ein Lexikon: Post. Zürich 1995, 280f.

 

Seitenanfang

Cicero

Biographien

siehe auch RE, RAC, OCD, Metzler Lexikon Antiker Autoren, DNP

A.E. Douglas: Cicero. Oxford 1968 (Greece & Rome 2).

A. Everitt: Cicero. Ein turbulentes Leben. Köln 2002 (engl. Cicero. A Turbulent Life [Verlag John Murray, 2002] bzw. Cicero: The Life and Times of Rome’s Greatest Politician [Random House, 2002]).

M. Fuhrmann: Cicero und die römische Republik. Eine Biographie. München/Zürich 1991.

M. Gelzer: Cicero. Ein biographischer Versuch. Wiesbaden 1969.

P. Grimal: Cicero. Philosoph, Politiker, Rhetor. München 31991 (zuerst 1989).

Chr. Habicht: Cicero der Politiker. München 1990.

S. Mitchell: Cicero: The Ascending Years. New Haven/London 1979.

S. Mitchell: Cicero: The Senior Statesman. New Haven/London 1991.

O. Plasberg: Cicero in seinen Werken und Briefen. Leipzig 1926.

E.D. Rawson: Cicero: A Portrait. Bristol 21983.

D.R. Shackleton Bailey: Cicero. London 1971.

D. Stockton: Cicero: A Political Biography. Oxford 1971.

S.L. Utčenko: Cicerone e il suo tempo. Rom 1975 (orig. russ. 1971).

Wichtige Monographien

M. Bernett: Causarum cognitio. Ciceros Analysen zur politischen Krise der späten römischen Republik. Stuttgart 1995 (Palingenesia 51).

K. Bringmann: Untersuchungen zum späten Cicero. Göttingen 1971 (Hypomnemata 29).

C.J. Classen: Recht – Rhetorik – Politik. Untersuchungen zu Ciceros rhetorischer Strategie. Darmstadt 1985.

W. Görler: Untersuchungen zu Ciceros Philosophie. Heidelberg 1974.

P. MacKendrick: The Philosophical Books of Cicero. London 1989.

W. Suess: Cicero. Eine Einführung in seine philosophischen Schriften. Mainz 1965.

 

Seitenanfang

Cicero: Briefe

Ausgaben

Gesamtausgabe mit Kommentar

R.Y. Tyrrell/L.C. Purser: The Correspondence of M. Tullius Cicero. Arranged According to its Cronological Order, with a Revision of the Text, a Commentary, and an Introductory Essay. Dublin/London. Vol. 1: 1904; Vol. 2-6: 1906-1933; Vol. 7 (Index): 1901 (zuerst: 1879-1901; ND Hildesheim 1969).

Fragmente

C. Weyssenhoff (ed.): Ciceronis epistularum fragmenta. Warschau 1970.

Bibliotheca Teubneriana

M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Ed. D.R. Shackleton Bailey. 2 Bde. Stuttgart 1987.

M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares libri I-XVI. Ed. D.R. Shackleton Bailey. Stuttgart 1988.

M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem, Epistulae ad M. Brutum, accedunt Commentariolum petitionis, Fragmenta epistularum. Ed. D.R. Shackleton Bailey. Stuttgart 1988.

Oxford Classical Texts

Ad Atticum. Vol. 1 ed. William S. Watt. Oxford 1965; Vol. 2. Ed. D.R. Shackleton Bailey. Oxford 1961.

Ad Familiares. Ed. William S. Watt. Oxford 21982.

A. Cavarzere: Sulla nuova edizione oxoniense delle Familiares di Cicerone. MusPat 2 (1984) 81-94.

Ad Quintum fratrem, Ad Brutum, Fragmenta epistularum. Ed. William S. Watt. Oxford 1958.

 

Seitenanfang

Corpus scriptorum Latinorum Paravianum

H[umbertus] (= Umberto) Moricca (ed.): Marcus Tullius Cicero: Epistularum ad M. Brutum liber nonus. Pseudo-Ciceronis epistula ad Octavianum. Fragmenta epistularum. Torino 21955 (= 11948).

H. Moricca/A. Moricca-Caputo (edd.): Marci Tulli Ciceronis Epistularum ad Atticum libri 16. 2 voll. Torino 1953.

H. Moricca/A. Moricca-Caputo (edd.): M. Tulli Ciceronis Epistularum ad Quintum fratrem libri tres. Q. Ciceronis Commentariolum petitionis. Torino 1955.

Collectio scriptorum veterum Upsaliensis

M. Tulli Ciceronis ad Atticum epistolarum libri sedecim. 4 voll. Edd. H. Sjögren/G. Thörnell/A. Önnerfors. Upsala 1916-1960.

Commentariolum Petitionis

Jean-Yves Boriaud (trad. et prés.): Quintus Cicéron, Petit manuel de campagne électorale. Suivi de L’art de gouverner une province de Marcus Cicéron. Paris 1992.

G. Laser: Commentariolum petitionis/Empfehlungen zur Bewerbung um den Konsulat. Lat. u. dt. hrsg, übers. u. komm. Darmstadt 2001.

Epistula ad Octavianum

R. Lamacchia: Pseudo-Ciceronis Epistula ad Octavianum. Roma 1967.

Rez. William S. Watt: CR 84 (1970) 38-40.

 

Seitenanfang

Textkritisches

W. Allen Jr.: Number of Letters in  Cicero’s Correspondence. CB 38 (1961) 1-3.

Ernest Badian: Probability in an Emendation in Cicero’s Letters. AJPh 108 (1987) 644-647.

R.G. Böhm: Vigiliae Tullianae. Emendationen zu den Texten vorwiegend der Briefe von und an M. Tullius Cicero. 2 Bde. Freiburg/Br. 1979-1984.

Rez. F.R.D. Goodyear: CR 31 (1981) 294f.

R. Ellis: Ad Ciceronis Epistulas. Philologus 59 (1900) 471-473.

A. Federking: Zu Ciceros Briefen. Philologus 59 (1900) 155-158.

L. Gurlitt: Textrettungen zu Ciceros Briefen. Philologus 62 (1903) 87-90.

J.M. Hunt: On Editing the Letters of Cicero. (Rez. zu D.R. Shackleton Bailey: Cicero: Epistulae ad Familiares. Cambridge 1977). CPh 76 (1981) 215-224.

L. Malaespina: In epistulas M. Tullii Ciceronis in Aticum, Brutum et Q. fratrem emendationes et suspiciones. Venezia 1563.

J. Schoene: Zu Ciceros Briefen. Hermes 38 (1903) 316f.

D.R. Shackleton Bailey: Towards a Text of Cicero "Ad Atticum". Cambridge 1959.

Rez. William S. Watt: JRS 50 (1960) 278f.

Rez. G.W. Williams: Gnomon 33 (1961) 476-478.

R. Stark: Interpolierte Daten in Ciceros Briefen. RhM 94 (1951) 180-202.

F. Tenney: Notes on Cicero’s Letters. AJPh 50 (1929) 181-184.

ders.: Three Obscure Passages in Cicero’s Letters. AJPh 50 (1929) 239-241.

R. Tuomi: Studien zur Textform der Briefe Ciceros. Untersuchungen einiger hinsichtlich der sogenannten Verbalellipse textkritisch verdächtiger Stellen. Turku 1975 (Opera ex Instituto Philologiae classicae Universitatis Turkuensis edita 4).

Rez. D.R. Shackleton Bailey: Gnomon 50 (1978) 414f.

William S. Watt: The Text of the Pseudo-Ciceronian Epistula ad Octavianum. CQ 8 (1958) 25-31.

ders.: An Emendation in Cicero’s Letters. AJPh 109 (1988) 308ff.

 

Seitenanfang

Hilfsmittel

W.A. Oldfather/H.V. Canter/M. Abbott: Index verborum Ciceronis epistolarum. Urbana 1938 (ND Hildesheim 1965).

D.R. Shackleton Bailey. Onomasticon to Cicero’s Letters. Stuttgart 1995.

Konkordanz: http://agoraclass.fltr.ucl.ac.be/concordances/intro.htm#cic (bisher [2.1.2005] erfasst: Att. 1 und 2; Brut. 1; fam. 9 und 14; Text mit mehreren Konkordanzfunktionen; Hrsg.: Université Catholique Louvain, Faculté de Philosophie et Lettres, Études grecques, latines et orientales, Alain Meurant: Itinera Electronica).

Ausgaben/Übersetzungen

Latein-deutsch

Marcus Tullius Cicero: Atticus-Briefe. Lat.-Dt. Hrsg. u. übers. v. H. Kasten. Zürich/München 51998 (11959; auch Darmstadt).

Epistulae ad Atticum/Briefe an Atticus. Lat./Dt. Ausg., übers. u. hrsg. v. D. Schmitz. Stuttgart 1992 (RUB 8786).

Marcus Tullius Cicero: An seine Freunde. Lat.-Dt. Hrsg. u. übers. v. H. Kasten. München 51997 (11964, auch Darmstadt).

M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem, Epistulae ad Brutum, Fragmenta epistularum/An Bruder Quintus, An Brutus, Brieffragmente. Lat.-Dt. Hrsg. u. übers. v. H. Kasten. München 21976 (11965).

Epistulae ad Q. fratrem/Briefe an den Bruder Quintus. Lat./Dt. übers. u. hrsg. v. U. Blank-Sangmeister. Stuttgart 1993 (RUB 7095).

Briefwechsel mit M. Brutus. Lat./Dt. Hrsg. v. M. Giebel. Stuttgart 1982 (RUB).

Ältere Übersetzungen ins Deutsche

Martin Wieland: Cicero’s sämtliche Briefe. Bearb. v. H. Grantzow/E. Krah unter Mitwirkung v. H.W. Seiffert und B. Kraft. Berlin 1972 (= H.W. Seiffert [Hrsg.]: Wielands Gesammelte Schriften, Wielands Übersetzungen. Bd. 9).

M. Tullius Ciceros sämtliche Briefe. 4 Bde. Übers. v. K.L.F. Mezger. Berlin/Stuttgart 1855-1912 u.ö.

 

Seitenanfang

Latein-englisch (meist Loeb Classical Library)

Ad Atticum. 3 vols. Ed. E. Winstedt. Cambridge 1912-1918 (Loeb).

Cicero’s Letters to Atticus. 7 vols. (vol. 7: Indices). Ed. by D.R. Shackleton Bailey. Cambridge 1965-1970 (Cambridge Classical Texts and Commentaries 3-9).

Letters to Atticus. Ed. and transl. by D.R. Shackleton Bailey. London u. Cambridge/Mass. 1999.

The Letters to his Friends. With an English Translation by W. Glynn Williams. 3 vols. London u. Cambridge/Mass. 1927-1929.

M. Tullius Cicero: Epistulae ad Familiares. 2 vols. Ed. and transl. by D.R. Shackleton Bailey. Cambridge 1977 (Cambridge Classical Texts and Commentaries 16, 17). 

The Letters to Friends. Ed. and transl. by D.R. Shackleton Bailey 3 vols. London/Cambridge 2001.

Ad Brutum. Ed. M. Carey. Cambridge 1954.

The Letters to his Brother Quintus, The Letters to Brutus, Handbook of Electioneering, Letter to Octavian. Transl. by W. Glynn Williams et al. London u. Cambridge/Mass. 1972.

M. Tullius Cicero: Epistulae ad Quintum fratrem et M. Brutum. Ed. and transl. by D.R. Shackleton Bailey. Cambridge 1977 (Cambridge Classical Texts and Commentaries 22).

Letters to Quintus and Brutus. Letter Fragments. Letter to Octavian. Invectives. Handbook of Electioneering. Ed. and transl. by D.R. Shackleton Bailey. London u. Cambridge/Mass. 2002.

Commentariolum petitionis. Epistulam ad Octavianum. Ed. M. Henderson Cambridge 1972.

Latein-französisch (Coll. Budé)

Cicéron: Correspondance. 11 Bde. Édd. L.-A. Constans/J. Bayet/P. Jal/J. Beaujeu. Paris 1934-1996. (I: 1-55 (68-59). 1934; II: Epp. 56-121 (58-56), 1935. III: Epp. 122-204 (55-51). 1936; IV: Epp. 205-278 (51-50). 1951 (1967); V: Epp. 279-389 (50-49). 1964, 31983; VI: Epp. 390-477 (3/49 – 4/46). 1993; VII: Epp. 478-586 (4/46 – 2/45). 21991; VIII: Epp. 687-706 (3/45 – 8/45). 1983; IX: Epp. 707-803 (9/45 – 8/44). 1988; X: Epp. 804-866 (8/44 – 4/43). 1991. XI: Epp. 867-935 (4-7/43). C. indice.1996.)

Latein-italienisch

L. Rusca (ed.): M. Tullius Cicero: Tutte le lettere. 3 voll. Milano 1978.

Carlo Di Spigno (ed.): Marco Tullio Cicerone: Epistole al fratello Quinto e altri epistolari minori. Appendice: Quinto Tullio Cicerone: Manualetto di propaganda elettorale. Torino 2002 (UTET, Classici Latini).

M. Tullius Cicero: Epistularum ad famliares liber duodecimus. Introd., testo crit., trad. e comm. a cura di D. Nardo. Bologna 1967.

 

Seitenanfang

Auswahlausgaben, z.T. mit Kommentar (chronologisch)

Fr. Hofmann: Ausgewählte Briefe von M. Tullius Cicero. I: Ciceros Verbannung. II: Cäsars Alleinherrschaft. III: Der Krieg zwischen Caesar und Pompejus. Berlin 51884/61896. (65 Briefe)

Fr. Hofmann/G. Andresen: Ausgewählte Briefe von M. Tullius Cicero. IV: Cäsars Alleinherrschaft. V: Der Kampf um die Wiederherstellung der Republik. Berlin 21885/61896. (49 Briefe)

J. Frey: Ausgewählte Briefe Ciceros für den Schulgebrauch erklärt. Leipzig 51893. (131 Briefe)

C. Bardt: Ausgewählte Briefe aus ciceronischer Zeit. Verkürzte Ausgabe. Leipzig/Berlin 1905. (114 Briefe)

K.F. Süpfle/E. Böckel: M. Tullii Ciceronis epistulae selectae temporum ordine compositae. Heidelberg 111908. (136 Briefe)

P. Dettweiler/R. Mücke: Ciceronis epistulae selectae. Für den Schulgebrauch erklärt. Gotha 51911/71924. (64 Briefe)

Walter W. How/Albert C. Clark: Cicero: Select Letters. 2 voll. Oxford 1925-1926 u.ö.

Rez. E. Fraenkel: Gnomon 3 (1927) 61f.

C. Bardt/K. Huber: Ausgewählte Briefe aus ciceronischer Zeit. Leipzig/Berlin 21928. (74 Briefe)

C. Saggio: Cicerone dalle sue lettere. 42 lettere con introduzione e note. Milano 31940 (11934).

Wilhem Ax: Cicero, Mensch und Politiker: Auswahl aus seinen BriefenStuttgart 1953.

K. Atzert: Cicero. Ausgewählte Briefe I/II. Münster 51955.

Letters of Marcus Tullius Cicero with his Treatises on Friendship and Old Age. Transl. by E.S. Shuckburgh. Letters of Gaius Plinius Caecilius Secundus. Transl. by W. Melmoth, rev. by F.C.T. Bosanquet. With Introd. and Notes. New York 1965 (The Harvard Classics 9).

L.P.Wilkinson: Cicero. Letters London 1966 (ND Bristol 1982).

R.Y. Tyrrell: Cicero in his Letters. Ed. with notes. London 1966.

D. Stockton: Thirty-Five Letters of Cicero . Oxford 1969 (ND 1980).

H. Dahlmann: M. Tullius Cicero: Briefe aus der Zeit der Herrschaft Caesars. Einl., Textausw. u. erklärendes Namensverz. Heidelberg 1970 (Heidelberger Texte. Lat. Reihe 17).

F. Abbott (Ed., with an Introd. and Notes): M. Tullius Cicero: Selected Letters of  Cicero. Norman/Oklahoma 1971.

W. Kassies: Cicero. Brieven. Bussum 1972. (Ausw., Übers.)

H. Philips: M.T. Cicero, Briefe. Cicero und seine Zeit. Textauswahl und Einleitung. Paderborn 1979. (mit Übersetzung)

D.R. Shackleton Bailey: Select Letters. Cambridge 1980.

Rez. E.D. Rawson: CR 31 (1981) 119f.

Rez. G.V. Sumner: CPh 78 (1983) 173-175.

R. Degl’Innocenti Pierini (Ed.): M. Tullius Cicero: Lettere dall’esilio dalle Epistulae ad Atticum, ad Familiares, ad Quintum fratrem. Introd., testo, trad., comm. Firenze 1996 (Il nuovo melograno 30).

M.M. Willcock (Ed. with Transl. and Comm.): The Letters of January to April 43 B.C. Warminster 1996.

Rez. R.A.G. Cluett: BMCR 1996-11-05.

Rez. M. Siani-Davies: CR 47 (1997) 424f.

M. Trapp: Greek and Latin Letters. Anthology with Translation. Cambridge (CUP) 2003. (Att. 1,10; 3,7; fam. 5,18; 13,5; 13,15; 14,7; Verr. 3,154-157)

Rez. C. Conybeare: BMCR 2003.07.46.

Rez. C.D.N. Costa: CR 54 (2004) 335-337.

Seitenanfang

Didaktisches

Auswahlausgaben

Cicerone: Desiderio di Roma. Lettere dall’esilio. Per la 3. cl. del liceo classico e per la 5. del liceo scientifico. A cura di A.e J. Giacone. Torino u.a. 1971 (Civiltà letteraria di Grecia e di Roma. Autori. Ser. Latina 20).

Cicero. Briefe. Hrsg. v. J. Duschl. Bamberg (C.C. Buchners) 31975 (Text- und Vorbereitungsheft). (28 Briefe; Schwerpunkt auf Verhältnis zu Caesar)

Cicero und seine Welt. Auswahl aus den Briefen. A. Text, B. Erläuterungen. Hrsg. u. eingel. v. Egon Römisch. Frankfurt a.M. (Hirschgraben) 31977 (zuerst 1970/1963; Altsprachliche Textausgaben 13).

M. Tullius Cicero. Briefe: Cicero und seine Zeit. Hrsg. v. Heribert Philips. Paderborn u.a. (Schöningh) 1979 (Text- und Erläutungsheft).

Cicero. Ausgewählte Briefe. Eingel., ausgew. u. komm. v. W. Voigt. Münster. Text: 1985. Kommentar: 1986. (Einbändige, stark überarb. u. erw. Fassung der zweibändigen Ausg. v. K. Atzert).

Cicero. Briefe. Bearb. von Wolfgang Flurl/Dietmar Schmitz/Michael Wissemann. Bamberg (C.C. Buchners) 1991 (ratio 22).

Epistularum genera multa : Cicero – Plinius. Authentische Briefliteratur am Ende der Römischen Republik und in der frühen Kaiserzeit. Ausgew. u. komm. v. Uwe Prutscher/Walter Vogt. Frankfurt a.M. (Diesterweg) 1991.

Literatur

W. Gidionsen: Ciceros Briefe als Schullektüre. Deutsche Schulprogramme. Bd. 101, Nr. 28. Schleswig 1892.

H.O. Kröner: Cicero und Servius Sulpicius Rufus. Zugleich ein Beitrag zu Cicero und der römische Staat. AU 29,2 (1986) 69-82.

H. Liebing: Ciceros Briefe im Unterricht. AU 9,1 (1966) 74-97.

U. Prutscher: Der Brief als Medium der persönlichen Mitteilung. Eine lernzielorientierte Auswahl aus Cicero und Plinius. AU 19 (1976) 5-34.

D. Schmitz: Ciceros Briefe. Eine Unterrichtssequenz für die Jahrgangsstufe 11. AU 32,1 (1989) 22-40.

J. Strenge: Über die Lektüre ausgewählter Briefe Ciceros in Prima. Deutsche Schulprogramme 231,16. Parchim 1899.

O. Strnad: Kann es amicitia im Spannungsfeld der Politik geben? MDAV (Landesverband NRW) 36,3 (1988) 5-12. (zum Briefwechsel mit Matius)

Ralf Schult: Cicero, Caesar und der Untergang der libera res publica. Eine Textauswahl aus den Briefen Ciceros als Lektürevorschlag für ein Cicero-Semester in der gymnasialen Oberstufe. Pegasus 3,1 (2001) 1-12 (http://www.pegasus-onlinezeitschrift.de/alte_seite/erga32001schult.htm).

A. Trabandt: Ciceros Briefe als Schullektüre. Graudenz 1901.

 

Seitenanfang

Sekundärliteratur

Einführung

Karl Büchner: s.v. M.T. Cicero, Briefe und Fragmente. RE 7 A 1 (1939) 1192-1235 (Briefe).

H. Dahlmann: M. Tullius Cicero: Briefe aus der Zeit der Herrschaft Caesars. Einl., Textausw. u. erklärendes Namensverz. Heidelberg 1970 (Heidelberger Texte. Lat. Reihe 17), 5-22.

Textüberlieferung

C. Bardt: Zur Provenienz von Ciceros Briefen Ad Familiares. Hermes 32 (1897) 264-272.

L. Gurlitt: De M. Tulli Ciceronis epistulis earumque pristina collectione. Diss. Göttingen 1879.

L. Gurlitt: Die Entstehung der ciceronischen Briefsammlung. Neue Jb. für das klass. Altertum, Geschichte und deutsche Litteratur 4 (1901) 532-558.

W. Hafner: Ein Fragment von Ciceros Briefen an Atticus. MH 12 (1955) 50-55.

H. Heuer: Die verlorene Korrespondenz Ciceros aus den Jahren 68 bis 51. Diss. Bonn 1924.

Joseph G. Koncen: A Collation and Study of Cicero’s Epistulae ad familiares as Contained in Codex Vaticanus Latinus 3248. Ann Arbor 1984 (Microfilm).

A.D. Leeman: Nepos, Vita Attici XVI et les Secrets de la correspondance de Cicéron. Mnemosyne 6 (1953) 58-61. (Briefe vor 32 v.Chr. auf Druck des Nepos von Atticus veröffentlicht)

R.F. Leighton: The Medicean Mss. of Cicero’s Letters. TAPhA 21 (1890) 59-87.

J.J. Philips: Atticus and the Publication of Cicero’s Works. CW 79 (1986) 227-237.

G. Ramilli: Un frammento delle lettere di Cicerone ad Attico ritrovato a Würzburg. Patavium 7 (1996) 3-20.

T. Rawig: Der verlorene Briefwechsel Ciceros vom Ende des Jahres 46 bis zu seinem Tode. Diss. Bonn 1924.

Michael D. Reeve: The Turin Palimpsest of Cicero. Aevum 66 (1992) 87-94.

A. Setaioli: On the Date of Publication of Cicero’s Letters to Atticus. SO 51 (1976) 105-120.

D.R. Shackleton Bailey: Fata epistularum. In: Cicero’s Letters to Atticus I. Ed. by D.R. Shackleton Bailey. Cambridge 1965, 59-76.

R. Sommer: T.P. Atticus und die Verbreitung von Ciceros Werken. Hermes 61 (1926) 389-422.

K. Springer: Supplementum Tullianum. Synagoge epistularum quae ad Ciceronianas annorum 68-49 spectant. Diss. Berlin 1926.

Lily Ross Taylor: Cornelius Nepos an the Publication of Cicero’s Letters to Atticus. In: Marcel Renard (éd): Hommages à Jean Bayet. Bruxelles 1964 (Coll. Latomus 70), 678-681.

Aanton Viertel: Die Wiederauffindung von Ciceros Briefen durch Petrarca. Königsberg 1879.

William S. Watt: Some ‚Codices’ of  Cicero, Epistulae ad Atticum. Hermes 93 (1965) 244-249.

Chr. Weyssenhoff: De Ciceronis epistulis deperditis. Wrocław 1966. (Polska akad. Nauk. Oddzial ‚Krakau’. Kom. filologii klasycznej: Prace 7).

C. Wiener: Das neugefundene Würzburger Fragment der Atticus-Briefe und die alte Frage nach Cratanders codex vetustissimus. WJb 22 (1988) 147-157.

 

Seitenanfang

Sprache

J.N. Adams: Conventions of Naming in Cicero. CQ 28 (1978) 145-166.

Michael von Albrecht: s.v. M.T. Cicero. Sprache und Stil. RE Suppl. 13 (1973) 1237-1347. (bes. 1271-1286; m. ält. Lit.)

Michael von Albrecht: Cicero’s Style. A Synopsis Followed by Selected Analytic Studies. Leiden/Boston 2003 (Mnemosyne Suppl. 245), bes. 52-71, 94f. u. 118f. (geht auf von Albrecht 1973 zurück; mit Lit.)

B. Baldwin: Greek in Cicero’s Letters. Acta Classica (ProcClassAssoc of South Africa) 35 (1992) 1-17.

C. Bazzanella: Dal latino ante all’italiano anzi: la ‚deriva modale’. In: Garcea 2003, 123-140.

F. Becher: Über die Sprache der Briefe ad Brutum. RhM 37 (1882) 576-597.

E. Bignone: Lo stile e la lingua delle lettere di Cicerone. Antiquitas 1,2 (1946) 67-73.

F. Biville: &Eactue;chos de voix romaines dans la Correspondance de Cicéron. In: Garcea 2003, 13-45.

A. Machtelt Bolkestein: Between Brackets (some properties of) Parenthical Clauses in Latin. An Investigation of the Language of Cicero’s Letters. In: R. Risselada (Ed.): Latin in Use. Amsterdam Studies in the Pragmatics of Latin. Amsterdam 1998 (Amsterdam studies in classical philology 8), 1-17.

H. Bornecque: La prose métrique dans la correspondance de Cicéron. Paris 1896.

A. Chessa: Aspetti di espressività nell’epistolario ciceroniano. AFLC N.S. 17 (1999) 205-253.

W. Dammann: Cicero quomodo in epistulis sermonem hominibus quos appellat, et rebus, quas tangit, accomodaverit. Diss. Greifswald 1910.

Th.A. Dorey: The Use of praenomina in Cicero’s Letters. Humanitas 6/7 (1957) 33-37.

Alessandro Garcea (ed.): Colloquia absentium. Studi sulla comunicazione epistolare in Cicerone. Torino 2003.

Alessandro Garcea: Rispondere con ordine alle lettere: una funzione di quod nell’epistolario di Cicerone. In: Garcea 2003, 73-99.

H. Heidemann: Ciceronis in epistulis verborum ellipsis usu. Diss. Berlin 1893.

Wolfgang Jäger: Briefanalysen. Zum Zusammenhang von Realitätserfahrung und Sprache in Ciceros Briefen. Frankfurt a.M./Bern/New York 1986 (Studien zur Klass. Philol. 26; Diss. Freiburg 1985).

F. Jones: Nominum Ratio: Aspects of the Use of Personal Names in Greek and Latin. Liverpool 1996 (Liverpool Classical Papers 4).

G. Landgraf: Bemerkungen zum sermo cotidianus in den Briefen Ciceros und an Cicero. In: Blätter für das bayrische Gymnasium 16 (1880) 274ff.

C.A. Lehmann: Quaestiones Tullianae I (De Ciceronis epistulis). Leipzig 1886.

M. Lòpez Lòpez: Los nombres propios como factor de comicidad en Ciceròn. In: C. Alonso del Real u.a. (edd.): Urbs aeterna. Actas y colaboraciones del coloquio internacional ‚Roma entre literatura y la historia’. Homenaje a la Profesora Carmen Castillo. Pamplona 2003 (EUNSA 38), 583-592.

J.F. MacCall: The Syntax of Cicero’s Greek in his Letters. Diss. Albany/N.Y. 1980 (Microfilm: Ann Arbor/Mich. 1982).

M. MacLaren: Wordplays involving Bovillae in Cicero’s Letters. AJPh 87 (1966) 192-202.

M. MacLaren: The Dating of Cicero’s Letters by Consular Years. CJ 65 (1970) 168-172. (zu Att. 1,12,4; 1,13,6; 1,18,8 und 1,1 oder 1,2)

A. Manzo: Facete Dicta Tulliana. Ricerca – Analisi – Illustrazione dei facete dicta nell’epistolario di Marco Tullio Cicerone. Torino 1969.

P. Menna: Aspetti stilistici nell’epistolario ciceroniano. Nola 1954.

P. Menna: Aspetti sintattici e lessicali di carattere intimo e familiare nelle lettere Ciceroniane. Nola 1955.

Rez. D.R. Shackleton Bailey: Gnomon 29 (1957) 74.

P. Menna: L’erudizione greca nelle lettere ciceroniane. Napoli 1955.

P. Menna: La costruzione paratattica ed ipotattica nelle lettere Ciceroniane. Nola 1959.

P. Meyer: De Ciceronis in epistulis ad Atticum sermone. Diss. Bayreuth 1887.

P. Meyer: Beiträge zu Ciceros Briefen an Atticus. Programm Hof 1900.

R. Monsuez: Le style épistolaire de Cicéron et la langue de la conversation. Annales de la Faculté des Lettres de Toulouse 1 (1952) 67-80 und 2 (1953) 97-120.

R. Monsuez: Le style épistolaire de Cicéron: la réflexion et la choix. AFLT 1 (1952) 67-80, 2 (1953) 97-120, 3 (= Pallas 2) (1954) 41-77.

E. Opitz: Quo sermone ei, qui ad Ciceronem litteras dederunt, usi sint. Programm Naumburg 1879.

A. Orlandi: Valde bella est (Att. 4,6,4): étude sur un adverbe polysémique dans la Correspondance de Cicéron. In: Garcea 2003, 141-156.

F. Patzner: De parataxis usu in Ciceronis epistulis praecipuo. Wien/Leipzig 1910 (Dissertationes Philologae Vindobonenses 9,2).

M.-P. Pieri: Singolare e plurale di prima persona nell’Epistolario di Cicerone. SIFC 39 (1967) 199-223.

B.J. Porten: Untersuchungen über die Stellungsgesetze des Verbum finitum in Ciceros Reden, Briefen und philosophischen Schriften. Diss. Bonn 1922.

F.A. Porter: Studies in the Language of Cicero’s Letters. M.A. Southampton 1965.

B.S. Povsic: Locutiones cotidianae quae in M. Tullii Ciceronis epistulis reperiuntur (epistularum Ad familiares libri XVI). VL 76 (1979) 26-31.

B.S. Povsic: Locutiones cotidianae quae in M. Tulli Ciceronis epistulis reperiuntur. Epistularum ad Atticum. VL 85 (1982) 26-31.

E. Rauzy: Les représentations mentales mises sur pied dans la lettre par Cicéron. In: Garcea 2003, 101-121.

K. Rein: Über Ciceros Briefstil. Deutsche Schulprogramme 145,6. Chemnitz 1895.

M. Rothstein: Griechisches aus Ciceros Briefen. Hermes 67 (1932) 77-90.

J.H. Schmalz: Über den Sprachgebrauch der nichtciceronischen Briefe in den ciceronischen Briefsammlungen. Zeitschrift für das Gymnasial-Wesen 35 (1881) 88-141.

Peter L. Schmidt: Cicero und die republikanische Kunstprosa. In: Manfred Fuhrmann (Hrsg.): Römische Literatur. Frankfurt a.M. 1974 (Neues Hb. der Altertumswiss. 3), bes. 166-170.

D.R. Shackleton Bailey: L.S.J. and Cicero’s Letters. CQ 12 (1962) 159-165 und 13 (1963) 88.

D.R. Shackleton Bailey: On Cicero ad Familiares (II). Philologus 114 (1970) 88-97.

R.B. Steele: The Greek in Cicero’s Epistles. AJPh 21 (1900) 387-410.

R.B. Steele: Temporal Clauses in Cicero’s Epistles. AJPh 28 (1907) 434ff.

R.B. Steele: The Participal Usage in Cicero’s Epistles. AJPh 34 (1913) 172-182.

A. Stinner: De eo quo Cicero in epistulis usus est sermone. Programm Oppeln 1879.

R. Tuomi: Studien zur Textform der Briefe Ciceros. Turku 1975. (insbes. zu Verbalellipsen)

R. Tuomi: Zu Sprache und Text in den Briefen des Cicero. Besprechung einiger Stellen der Briefe Ciceros mit dem Bestreben nach neuen Aspekten im Rahmen eines knappen Materials. Turku 1983 (Turun Yliopiston julkaisulja / B 159). (Textkritik und Sprachgebrauch)

L. van Gils: Narrative Techniques Compared in Discourse and Correspondence: Cicero Mil. 24-29 and Att. 4,3,2-5. In: Garcea 2003, 47-72.

P. Venini: La distribuzione delle parole greche nell’epistolario di Cicerone. RIL 85 (1952) 50-68.

A. Zimmermann: De epistulari temporum usus Ciceroniano. Quaestiones grammaticae. I-IV. Rastenburg 1886/87/90 (Programmata gymnasii Rastenburgiensis).

 

Seitenanfang

Monographien

B.R. Abeken: Cicero in seinen Briefen. Ein Leitfaden durch dieselben. Hannover 1835.

J. Boes: La philosophie et l’action dans la correspondance de Cicéron. Nancy 1990 (Coll. Travaux et mémoires. Études anciennes 5).

Rez. Dominic H. Berry: JRS 82 (1992) 249f.

J. Carcopino: Les secrets de la correspondance de Cicéron. 2 voll. Paris 1947 (engl. New Haven 1951; New York 1969).

Rez. J.P.V.D. Baldson: JRS 40 (1950) 134f.

Rez. W.S. Maguinnes: JRS 41 (1951) 207.

R. Ernstberger: Studien zur Selbstdarstellung Ciceros in seinen Briefen. Diss. Heidelberg 1956 (ms.).

G. Garuti: L’affermarsi del Cesarismo attraverso le epistole ciceroniane. L’Aquila 1979.

V.L. Holliday: Pompey in Cicero’s Correspondence and Lucan’s Civil War. The Hague u.a. 1969 (Studies in class. literature 3)

G.O. Hutchinson: Cicero’s Correspondence. A Literary Study. Oxford 1998.

Rez. J. Ebbeler: BMCR 1998.11.43.

Rez. L. De Libero: Gymnasium 107 (2000) 457-459.

Rez. J. Hellegouarch’h: Latomus 59 (2000) 915f.

Rez. M.M. Willcock: CR 50 (2000) 75f.

Rez. Paolo Cugusi: Gnomon 73 (2001) 303-305.

Rez. A.M. Riggsby: CPh 96 (2001) 98-101.

M. Kapelle: De epistulis a M. Tullio Cicerone anno a. Chr. n. LIV scriptis. Diss. Münster 1906.

R. Johannemann: Cicero und Pompeius in ihren wechselseitigen Beziehungen bis zum Jahre 51 vor Christi Geburt. Diss. Münster 1935.

Rez. D. Mack: Gnomon 13 (1937) 453f.

I. Oppermann: Zur Funktion historischer Beispiele in Ciceros Briefen. München/Leipzig 2000 (Beitr. zur Altertumskunde 138).

Rez. A.R. Dyck: BMCR 2001.05.22.

Rez. A. Roduit: MH 58 (2001) 243f.

E. Ruete: Die Korrespondenz Ciceros in den Jahren 44/43. Marburg 1883.

J. Sander: Bemerkungen zu den Cicero-Briefen. Wittenberg 1901.

O.E. Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero von seinem Prokonsulat in Cilicien bis zu Caesars Ermordung. Leipzig 1893 (ND Hildesheim u.a. 1987).

H. Schönberger: Über die Quellen und die Verwendung der geschichtlichen Beispiele in Ciceros Briefen. Ingolstadt 1914.

H. Sjögren: Commentationes Tullianae. De Ciceronis epistulis ad Brutum, ad Quintum fratrem, ad Atticum quaestiones. Uppsala/Leipzig 1910.

S.K. Stowers: Light from Ancient Letters. Philadelphia 1986.

W. Stahlenbrecher: Die Dichterzitate in Ciceros Korrespondenz. Diss. Hamburg 1958.

W. Sternkopf: Ciceros Korrespondenz aus den Jahren 68-60 v.Chr. Programm Elberfeld 1889.

W. Sternkopf: Zu Ciceros Briefen. Dortmund 1901.

F. Trisoglio: La lettera ciceroniana come specchio di umanità. Torino 1985.

Rez. I. Opelt: Gymnasium 94 (1987) 558.

Rez. R. Tuomi: Gnomon 60 (1988) 22-25.

M. Wistrand: Cicero imperator. Studies in Cicero’s Correspondence 51-47 BC. (Diss.) Göteborg 1979 (Acta Universitatis Gothoburgensis. Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 41).

Rez. Jerzy Linderski: Gnomon 52 (1980) 782-785.

Rez. E.D. Rawson: CR 30 (1980) 299f.

Rez. D.R. Shackleton Bailey: CPh 76 (1981) 327f.

 

Seitenanfang

Sozialgeschichte

J. Blänsdorf: Zum Thema der Sklaverei in Ciceros Briefen. In: H. Bellen/H. Heinen (Hrsgg.): Fünfzig Jahre Forschungen zur antiken Sklaverei an der Mainzer Akademie 1950-2000. Miscellanea zum Jubiläum. Stuttgart 2001 (Forschungen zur antiken Sklaverei 35), 447-456.

G. Boissier: Cicéron et ses amis. Études sur la société romaine du temps de César. Paris 131905 (11865).

S. Citroni Marchetti: Amicizia e Potere nelle Lettere di Cicerone e nelle Elegie Ovidiane dell’Esilio: Firenze 2001.

Rez. Anna de Pretis: BMCR 2001.10.25.

J.H. D’Arms: Roman Campania: Two Passages from Cicero’s Correspondence. AJPh 88 (1967) 195-202.

É. Deniaux: Clientèles et pouvoir à l’époque de Cicéron. Rome 1993.

Rez. J.M. Carter: CR 45 (1995) 342f.

Suzanne Dixon: Family Finances: Tullia and Terentia. Antichthon 18 (1984) 78-101.

Shelley Hales: At Home with Cicero. G&R 47 (2000) 44-55.

Martin Jehne: Krisenwahrnehmung und Vorschläge zur Krisenüberwindung bei Cicero. In: Sylvie Franchet d’Espèrey u.a. (édd.): Fondements et crises du pouvoir. Bordeaux 2003 (Ausonius-publications. Études 9), 379-396.

F. Lossmann: Beobachtungen zu Ciceros Briefen aus den Jahren 62-54. Diss. Freiburg 1948.

F. Lossmann: Cicero und Caesar im Jahre 54. Studien zur Theorie und Praxis der römischen Freundschaft. Wiesbaden 1962 (Hermes Einzelschriften 17).

J. Macqueron: Le travail des hommes libres dans l’antiquité romain. Aix-en-Provence 1964, 136-155 („Les affranchis dans les lettres de Cicéron“).

J. Muñoz Coello: Ciceròn, el dispensator Filòtimo y los esclavos de Milòn. HAnt 25 (2001) 123-139.

A.A. Penz: Ciceros Selbstgefühl und Ruhmeserwartung in seinen Reden und Briefen bis zum Jahre 57 v.Chr. Diss. Innsbruck 1971.

Otto Eduard Schmidt: Der Briefwechsel des M.T. Cicero von seinem Prokonsulat in Cilicien bis zu Caesars Ermordung. Leipzig 1893.

Otto Eduard Schmidt: Ciceros Villen. NJAB 2 (1899) 328-355 und 466-497.

W.Chr. Schneider: Vom Handeln der Römer: Kommunikation und Interaktion der politischen Führungsschicht vor Ausbruch des Bürgerkriegs im Briefverkehr mit Cicero. Hildesheim 1998 (Spudasmata 66).

Rez. E.W.C. Steel: More, but different. CR 50 (2000) 76-78.

Rez. U. Heider: Klio 83 (2001) 258-260.

A. Sollmann: A Mirror of Roman Society. CJ 47 (1952) 253-260 und 297f.

S.M. Treggiari: The Upper-Class House as Symbol and Focus of Emotion in Cicero. JRA 12 (1999) 33-56.

F. Trisoglio: La quotidianità dei rapporti sociali in Cicerone epistolografo. CCC 5 (1984) 95-143.

 

Seitenanfang

Aufsätze

Ad Atticum

W. Allen Jr.: Stage Money (fabam mimum, Cic. Att. 1.16.13). TAPhA 90 (1959) 1-8.

vgl. H. Comfort: Stage Money again; Aulularia 818-21. TAPhA 94 (1963) 34-36.

J.H. D’Arms: Roman Campania: Two Passages from Cicero’s correspondence. AJPh 88 (1967) 195-202. (zu Att. 7,3,9 und fam. 9,15,2)

Richard Gregor Boehm: Cicero an Atticus, Ad Att. XVI, 14, 1.3. Archaiognosia 2 (1981) 25-36.

R.G. Boehm: Eine Lanze für Cicero, gegen Sueton! Cicero, ad Atticum XII, 26. RCCM 24 (1982) 77-85.

R.G. Boehm: Cicero, Ad Atticum XII, 38a. RCCM 25 (1983) 59-69.

R.G. Boehm: Zur Schrift des Epicureers Phaidros (Cicero, Ad Atticum XIII,39,2). RCCM 26 (1984) 135-138.

R.G. Boehm: Aus den ersten Tagen des Bürgerkriegsjahres 49 (Cicero, ad Atticum 7,10). QCTC 2-3 (1984-1985) 35-44.

R.G. Boehm: Wo war / Was tat Cleopatra an den Iden des März? (Cicero, ad Atticum XV,15,2). Geriòn 3 (1985) 151-155.

R.G. Boehm: Dolabellam spero domi esse (?). Cicero, ad Atticum XI,1,2. RCCM 27 (1985) 45-48.

R.G. Boehm: Editor, der philologisch denken kann (Cicero, Ad Atticum 16,11). RCCM 27 (1985) 71-124.

R.G. Boehm: Cicero, Ad Atticum XV,15,1.2. RCCM 27 (1985) 153-172.

R.G. Boehm: Cicero, Ad Atticum XV,18. RCCM 27 (1985) 173-188.

R.G. Boehm: Brutus noster (?) misit ad me orationem suam … quo enim in genere Brutus noster (?) esse vult … (Cicero, Ad Atticum XV,1a,2). Faventia 7,1 (1985) 113-117.

R.G. Boehm: Fanum in agro ubicumque … religio? Emendationen zu Cicero, Ad Atticum 12,35,2 und 12,36. Labeo 31 (1985) 168-186.

R.G. Boehm: Cicero, Ad Atticum XII,23,2,1. Eos 73 (1985) 263-267.

R.G. Boehm: Haec loca venusta … sed οἶκος φίλος (?). Cicero, ad Atticum XV,16a. StudClas 25 (1987) 91-93.

R.G. Boehm: Caesars Gladiatorenschule in Capua und anderes (Emendationen zu Cicero, Ad Atticum VII,14. Faventia 9,1 (1987) 33-50.

R.G. Boehm: Zu dem von Caesar proskribierten ager Buthrotius (Cicero, Ad Atticum XVI,16 A-F). RCCM 29 (1987) 3-67.

R.G. Boehm: Der letzte Brief an Atticus und dennoch hundert Fehler. (Cicero, ad Atticum XVI,15). RCCM 29 (1987) 69-110.

R.G. Boehm: Emendationen zu Cicero ad Atticum VII,12,1.2. Wer geht hier nach Larinum. Pompeius? Geriòn 5 (1987) 97-103.

R.G. Boehm: Emendationen zu Cicero, ad Atticum VII,16. Zwischen Tag und Traum de imbecillitate Caesaris copiarum. Geriòn 5 (1987) 105-117.

R.G. Boehm: Ein Aenigma plus … Terentia? Emendationes zu Cicero, ad Atticum VII, 13a. MD 20-21 (1988) 289-297.

R.G. Boehm: Zu Caesars Legionen in Pompeius’ Hand (Emendationen zu Cicero, ad Atticum VII,15). QUCC 60 (1989) 67-84.

R.G. Boehm: Zwei unerkannte Prognosen zum bevorstehenden Bürgerkrieg. (Cicero, Ad Atticum VII, 12, 3-4. Veleia 4 (1987) 285-289.

R.G. Boehm: Cicero, ad Atticum, XV, 19. Veleia 7 (1990) 337-350.

R.G. Boehm: Miserrima Graeca. RCCM 30 (1998) 19-44.

A. Dihle: Cicero ad Atticum 14,1,2. HSPh 82 (1973) 673-681.

C. Di Spigno: Punti di orientamento per una „lettura“ delle Epistole di Cicerone ad Attico. BStudLat 28 (1998) 402-407.

M. Dubuisson: Quid pragmatikon: „nouvelle d’intérèt pratique“ ou „nouvelle du Forum“? (Cic., Att. XIV, 3). Latomus 58 (1999) 95-98.

G.E. Dunkel: Remarks on Code-switching in Cicero’s Letters to Atticus. MH 57 (2000) 122-129.

J. Gaillard: Ad Atticum, VII, 11. Cicero deliberans. In: H. Zehnacker/G. Hentz (édd.): Hommages à Robert Schilling. Paris 1983, 297-301.

M.J.G. Gray-Fow: Qui mare teneat (Cic. Att. 10.8): Caesar, Pompey, and the Waves. C&M 44 (1993) 141-179.

Th.N. Habinek: A Note on Cicero, ad Atticum 12,23,3. Hermes 111 (1983) 126f.

Shelley P. Haley: A Note on Cicero Ad Atticum 12,1. CW 82 (1988/89) 436f.

G.O. Hutchinson: Ciceros Briefe als Literatur (ad Att. 1,16). Hermes 121 (1993) 441-445.

D.C. Innes: Cicero, ad Atticum 1,14,4. CR 16 (1966) 145f. (textkrit.)

D.C. Innes: Cicero, Ad Atticum 1.14.4. CR 16 (1966) 145f.

H.D. Jocelyn: Cicero, Ad Atticum 1.18.1. CR 16 (1966) 149f. (textkrit.)

J.R. Jones: Vettenius monetalis. ANSMusN 15 (1969) 73-76. (zu Att. 10,11,5)

M. Kaser: Cicero ad Atticum 16,15,2. Formularprozess ohne litis contestatio? In Vincenzo Giuffrè (a cura di): Sodalitas. Scritti in onore di Antonio Guarino. Napoli 1984/85 (Biblioteca di labeo 8), 3151-3174.

H. Kasten: Zu Ciceros Atticus-Briefen. Hermes 99 (1971) 251-254. (textkrit.)

B. Kupisch: Cicero ad Atticum 16,15,2: Zur litis contestatio im Formularprozess. ZRG 94 (1979) 43-64.

Jerzy Linderski: Three Trials in 54 B.C. Sufenas, Cato, Procilius and Cicero, Ad Atticum 4,15,4. In: Vincenzo Giuffrè (a cura di): Studi in onore di Edoardo Volterra. 6 voll. Milano 1971 (Università degli Studi. Facoltà di Giurisprudenza. Pubblicazioni 40-45), 2,281-302 (= Jerzy Linderski: Roman Questions. Selected Papers [1958-1993] Stuttgart 1995 [HABES 20], 115-136).

W.C. McDermott: Cicero Att. 2,1,5. CP 67 (1972) 294f. (zu consularis)

Abdool-Hack Mamoojee: Cicero, Ad Atticum 11.8.2. EMC N.S. 16 (1997) 317-324.

V. Marek: Cicero, ad Att. 2,8,2: Furnius oder Fufius? LF 95 (1972) 1f. (pro Furnius)

V. Marek: On Some Places in Cicero’s Letters to Atticus. GLP 7 (1976) 127-133.

B.A. Marshall: Cicéron, ad Atticum, IV, 13. LEC 41 (1973) 419-425. (textkrit.)

R.D. Milns: Cicero, ad Att. 4,4a,2. Hermes 96 (1968) 506f. (textkrit.)

Giuseppe Nenci: Leucopatrai Tarentinarum (Cic. Att. 16,6,1) e l’itinerario di un progettato viaggio ciceroniano in Grecia. ASNSP ser. 3, vol. 3 (1973) 387-396.

J. van Ooteghem: Le ‘bringandage Syrien’: LEC 21 (1953) 396f. (zu Att. 4,13,1)

A. Orlandi: Valde bella est (Att. 4,6,4): étude sur un adverbe polysémique dans la Correspondance de Cicéron. In: Alessandro Garcea (ed.): Colloquia absentium. Studi sulla comunicazione epistolare in Cicerone. Torino 2003, 141-156.

E.J. Phillips: Cicero ad Atticum 1,2. Philologus 114 (1970) 291-294. (Cic. erwog nur, Catilina zu verteidigen, bot es ihm aber in der Realität nicht an)

B.S. Povsic: Locutiones cotidianae quae in M. Tulli Ciceronis epistulis reperiuntur. Epistularum ad Atticum. VL 85 (1982) 26-31.

F.X. Ryan: Zum Ausdruck Dionis legatio. RBPh 78 (2000) 191-194. (zu Att. 15,10)

Otto E. Schmidt: Studien zu Ciceros Briefen an Atticus. RhM 55 (1900) 385-413.

D.R. Shackleton Bailey: Expectatio Corfiniensis. JRS 46 (1956) 57-64. (zu einigen Briefen in Att. 8)

D.R. Shackleton Bailey: A Date in Cicero. Mnemosyne 14 (1961) 323. (zu Att. 9,8)

G. Stegen: Note de lecture. LM 6 (1970) 27,11. (zu Att. 9,5)

R.S. Stewart: The Chronological Order of Cicero’s earliest Letters to Atticus. TAPhA 93 (1962) 459-470.

S. Szádeczky-Kardoss: Zur Frage der griechischen Vorbilder der römischen Elegie. In: J. Irmscher u.a.: Römische Literatur der augusteischen Zeit. Berlin 1960, 39-42. (zu Att. 1,16,5: Nanneiani)

V. Tandoi: Accio e il complesso del Filottete Lemnio in Cicerone verso il 60 a.C. Ciceroniana 5 (Atti del V Colloquium Tullianum, Roma – Arpino 1982) 123-160 (= F.E. Consolino et al. (edd.): Vincenzo Tandoi: Scritti di filologia e di storia della cultura classica. 2 Bde. Pisa 1992, 1,234-270). (zu Att. 1,18,1)

Lily Ross Taylor: On the Chronology of Cicero’s Letters to Atticus, Book XIII. CPh 32 (1937) 228-240.

Lily Ross Taylor: On the Date of ad Atticum 2.24. CQ 4 (1954) 181f.

Lily Ross Taylor: The Office of Nasica recorded in Cicero, ad Atticum 2.1.9. In Charles Henderson (ed.): Classical, Mediaeval and Renaissance Studies in Honor of Berthold Louis Ullman. 2 voll. Roma 1964 (Storia e letteratura 93.94), 1,79-85.

Hilding Thylander: La dénomination chez Cicéron dans les Lettres à Atticus. Opuscula Romana 1 (1954) 153-159.

I. Trecsényi-Waldapfel: Calvus ex Nanneianis (di un luogo poco chiaro dell’Epistolario ciceroniano. Athenaeum 42 (1964) 42-51. (zu Att. 1,16,5)

L. van Gils: Narrative Techniques Compared in Discourse and Correspondence: Cicero Mil. 24-29 and Att. 4,3,2-5. In: Alessandro Garcea (ed.): Colloquia absentium. Studi sulla comunicazione epistolare in Cicerone. Torino 2003, 47-72.

William S. Watt: “Fabam mimam”. Hermes 83 (1955) 496-500. (schlägt in Att. 1,16,13 phasma für faba vor)

William S. Watt: Notes on Cicero, ad Atticum, Book 4. Hermes 92 (1964) 395-407.

T.P. Wiseman: Mallius. CR 15 (1965) 263. (zu Att. 1,16,16)

T.P. Wiseman: Two Friends of Clodius in Cicero’s Letters. CQ 18 (1968) 297-302. (zu Att. 1,16)

 

Seitenanfang

Ad familiares

W.H. Alexander: Cicero De Se Ipso (fam. 7,3.). CB 36 (1959) 4f.

L.E. Baumer: Praeterea typos tibi mando: klassische Weihreliefs in römischem Kontext. In: Chr. Reusser (Hrsg.): Griechenland in der Kaiserzeit: Neue Funde und Forschungen zu Skulptur, Architektur und Topographie. Kolloquium zum sechzigsten Geburtstag von Prof. Dietrich Willers, Bern, 12.-13. Juni 1998. Bern 2001 (Hefte des archäolog. Inst. f. Klass. Archäologie. Beiheft  4), 85-94. (zu Att. 1,10,3)

H.-P. Benöhr: Der Brief. Korrespondenz, menschlich und rechtlich gesehen. Ciceros Briefe an Atticus und die Rechte an Briefen in Rom. ZRG 115 (1998) 115-149.

F. Boldrer: Il bilinguismo di Cicerone: Scripta Graeca Latina (fam. 15,4): In: Renato Oniga (ed.): Il plurilinguismo nella tradizione letteraria latina: Roma 2003, 131-150.

P.A. Brunt: Cicero: Ad Atticum 2,4. CQ 3 (1953) 62-64. (gegen Taylor: Historia 1950, 45-51).

P.A. Brunt: Cicero, ad Atticum 14,. CR 11 (1961) 199f.

Luciano Canfora: Inimicus amicorum suorum (Cic. Fam. 1.9.2). Ciceroniana 3-6 (1961-1964) 163-166.

Luciano Canfora: Su Lucio Mario e la carriera di Sallustio (Cic. Fam. 2,17). Bari 1968.

J.H. Collins: Cum timore aut mala spe (Ad fam. 8.14.3). CPh 54 (1959) 178.

H.M. Cotton: Cicero, Ad familiares XIII, 26 and 28. Evidence for revocatio or reiectio Romae/Roman? JRS 69 (1979) 39-50.

Paolo Cugusi: Sidonio, Epist. IV 22, Plinio, epist. V 8 e Cicerone, fam. V 12. In: Studi di filologia in onore di Giusto Monaco. III: Letteratura latina dall’età di Tiberio all’età del basso impero. Palermo 1991, 1329-1333.

J.H. D’Arms: Roman Campania: Two Passages from Cicero’s correspondence. AJPh 88 (1967) 195-202. (zu Att. 7,3,9 und fam. 9,15,2)

P. de Francisci: Cic. Ad fam. 7.22 e i libri iuris civilis di Q. Mucio Scaevola. BIDR 66 (1963) 93f.

R. Degli’Innocenti Pierini: Ubi non sis qui fueris, non esse cur velis vivere. A proposito di una citazione in Cicerone, fam. 7,3,4. Rivista di filologia e di istruzione classica 126 (1998) 47-54.

Francesco della Corte: Il giudizio di Pollione su Balbo Minore. RCCM 2 (1960) 347-355. (zu fam. 10,32)

Francesco della Corte: Postilla. RCCM 2 (1960) 356-363. (zu fam. 10,32)

Carol Déry: The Lex sumptuaria in Cicero, Ad familiares 7,26. LCM 18 (1993) 156f.

P.T. Eden: P. Cornelius Lentulus Spinther and Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus: Cicero, ad fam. 1.1.2. RhM 105 (1962) 352-358. (Textkritik und Interpunktion)

J. Elmore: The Greek Cautio in Cicero, Fam. VII, 18,1. TAPhA 44 (1913) 127-131.

A.-M. Guillemin: La Lettre de Cicéron à Lucceius (fam. V,15). REL 16 (1938) 96-103.

J. Hall: Cicero Fam. 5.8 and Fam. 15.5 in the Light of Modern Politeness Theory. Antichthon 30 (1996) 19-33.

R.G. Hoerber: A Note on Cicero Fam. 9,26. CP 67 (1972) 132f. (zu fam. 9,26,3)

H.O. Kroner: Furcht vor Einquartierung. Chiron 1 (1971) 215-218. (zu fam. 13,50)

A.W. Lintott: A Historian in Cicero. Ad familiares – P. Licinius (?) Apollonius. RhM 119 (1976) 368.

E. Malcovati: Ad Cic. Fam. 9.21.3. In: Franz Altheim (Hrsg.): Studi in onore di Gino Funaioli. Roma 1955, 216-220.

J. Pecirka: De Cilicia a T. Ampio Balbo administranda. LF 75 (1961) 250-254. (zu fam. 3.7.5)

G.B. Perini: Cic. fam. 3.2. In: Ciceroniana 3-6 (1961-1964) 155-158.

J. Platschek: Zu Cic. fam. 5,20,6. Philologus 147 (2003) 179-183.

B.S. Povsic: Locutiones cotidianae quae in M. Tullii Ciceronis epistulis reperiuntur (epistularum Ad familiares libri XVI). VL 76 (1979) 26-31.

H.W.A. van Rooijen-Dijkman: Cicero, Epistulae ad Familiares 24.3. In: D. den Hengst (red.): Van Homerus tot van Lennep. Griekse en latijnse literatuur in Nederlands vertaling. Muiderberg 1992 (Lampas jubileumnummer), 96-105.

F.J. Rowland Jr.: Cicero, ad Fam. 7,23. CW 62 (1969) 347. (Datierung auf Frühling 46/Febr. 45)

M. Ruch: Sur l’expression embaeneticam facere. Latomus 29 (1970) 632-637. (zu fam. 8,1,4)

Niall Rudd: Stratagems of Vanity: Cicero, Ad familiares 5.12 and Pliny’s Letters. In: T. Woodman/J. Powell (edd.): Author and Audience in Latin Literature. Cambridge 1992, 18-32.

G. Scarpat: Nota a Cic., fam. 12,13,4. Paideia 25 (1970) 213f.

D.R. Schackleton Bailey: On Cicero ad Famliares II. Philologus 114 (1970) 88-97.

W. Sternkopf: Zu Ciceros Epistulae ad familiares. Philologus 63 (1904) 104-115.

A. Watson: Cicero, ad fam. 7,5,3. Klio 52 (1970) 473-475.

William S. Watt: Cicero, Ad Familiares 1.1.2. RhM 107 (1964) 288. (gegen Eden: RhM 105 (1962) 352-358)

William S. Watt: Notes on Cicero. Epistulae ad familiares. Hermes 108 (1980) 357-365.

William S. Watt: Notes on Cicero. Epistulae ad familiares. PCPhS 26 (1980) 89-96.

V. Worth: A Bilingual Edition of Cicero’s Epistolae ad familiares. BiblH&R 50 (1988) 77-80.

 

Seitenanfang

Ad Quintum fratrem

R.G. Boehm: Cicero, Ad Quintum fratrem II,4-5. QUCC 52 (1986) 93-107.

R.G. Boehm: Cicero, Ad Quintum fratrem II 11, 1-3. Archaiognosia 5 (1987/88) 73-83.

N. Ceka/L. Papajani: Le nymphée et les therme de la station Ad Quintum. Monumentet 4 (1972) 29-57.

Giovanni D’Anna: La menzione di Lucrezio nell’epistola ad Quintum fratrem 2,10. Ciceroniana N.S. 10 (1998) 55-68.

E. Fallu: La première lettre de Cicéron à Quintus et la lex Iulia de repetundis. REL 48 (1970) 180-204. (Brief ist präventive Verteidigung gegen eine mögliche Anklage des Bruders)

P.B. Harvey: Cicero, Epistulae ad Quintum fratrem: Three Notes. Athenaeum 64 (1986) 482-486.

P.B. Harvey: Cicero, Epistulae ad Quintum Fratrem et ad Brutum: Content and Comment. Athenaeum 78 (1990) 319-350.

P.B. Harvey: Cicero’s Epistulae ad Quintum Fratrem et ad Brutum: Content and Comment. Athenaeum 79 (1991) 17-29.

G.L. Huxley: Zeugma. On Cicero, ad Q.fr. II,11(10),2-3. LCM 6 (1981) 219.

J. Justynski: Les principes de l’administration d’une province romaine à la lumière des idées fondamentales de la doctrine cicéronienne et de l’analyse e la lettre-mémoire Ad Quintum fratrem I,1. Torun 1968 (Zesz. Nauk. Uniw. Kopernika, Sc. hum. 31, Droit 8)

A.L. Lintott: Popular Justice in a Letter of Cicero to Quintus. RhM 110 (1967) 65-69. (zu Q.fr. 2,11,1 und 5)

A.J. Marshall: Cicero, ad Quintum Fratrem 2,10,1. CR 18 (1968) 16f. (zu efflagitarunt)

J.L. Moles: A Note on Cicero, Ad Quintum fratrem 2,10(9),3. LCM 7 (1982) 64-65.

Elio Pasoli: Cic. Q.fr. 2.9 (10) .3. Per una interpretazione grammaticale del giudizio di Cicerone su Lucrezio. In: ders.: Saggi di grammatica latina. Bologna 1961, 9-27.

Giovanni Runchina: La Sardegna e i Tullii Cicerones. In: Marcella Bonello Lai (red.): Sardinia antiqua. Studi in onore di Piero Meloni in occasione del suo settantesimo compleanno. Cagliari 1992, 441-454.

W. Sternkopf: Untersuchungen zu den Briefen Ciceros ad Quintum fratrem II 1-6. Hermes 39 (1904) 383-418.

William S. Watt: Cicero QF 2.7 (olim).2. LCM 5,7 (1980) 157.

William S. Watt: Notes on Cicero, Epistulae ad Quintum fratrem. LCM 6 (1981) 89-96.

 

Seitenanfang

Ad Brutum

Luciano Canfora: Epistularum ad Brutum liber secundus. In: Ciceroniana 3-6 (1961-1964) 159-161.

R. Lamacchia: Due noterelle a Bruto. Atene e Roma 16 (1971) 13-19. (zu Brut. 2 (2,3) ,5 und 11, (1,4),2)

P. Vozza: Sul II libro delle Lettere a Bruto. AFLB 19/20 (1976/77) 117-128.

Vermischtes

W. Allen Jr.: Private and Confidential, Cicero’s Correspondence. Lectures in the Humanities (Chapel Hill) 14-15 (1957-59) 56-59.

Marìa Paz Álvarez Suárez: Cartas de recomendaciòn en Ciceròn. Myrtia 8 (1993) 99-130.

R. Argenio: Cicerone e Roma alla luce delle sue epistole. RSC 5 (1957) 145-152.

P.J. Armleder: Quotations in Cicero’s Letters. Diss. Univ. of Cincinnati 1957 (microfilm).

P.J. Armleder Cicero’s Quotation Accuracy in his Letters. CB 35 (1958) 39f.

P.J. Armleder: Cicero’s Methods of Quoting. CB 36 (1959) 20.

P.J. Armleder: Literary Quotations in Cicero’s Epistulae. CB 43 (1967) 81-85. (Überblick über die 205 Zitate)

Ernest Badian: Cicero and the Commission of 146 B.C. In: Jacqueline Bibauw (éd.): Hommages à Marcel Renard 1. Bruxelles 1969 (Collection Latomus 101), 54-65. (zu Att. 13,30,2 u.a.)

C.P. Boyancé: Le problème de Cicéron. IL 10 (1958) 21-28. (Briefe als Quelle für die Biographie Ciceros)

L. Burckhardt (Basel): "Zu Hause geht Alles, wie wir wünschen ..." - Privates und Politisches in den Briefen Ciceros. Klio 85 (2003) 94-113.

H.D. Burkert: Tiro – ein Lebensbild. Aspekte des Duumvirats mit Cicero. AU 42,4 (1995) 13-16 und 21-25.

N.B. Crowther: hoi neōteroi, poetae novi, and cantores Euphronionis. CQ 20 (1970) 322-327.

Bruno Doer: Cicero und seine Korrespondenzpartner. In: B. Gerov u.a. (Hrsgg.): Acta antiqua Philippopolitana. Studia historica et philologica. Actes de la VIe Conférence internationale d’Études classiques des pays socialistes, Plovdiv 24-28 avril 1962. Sofia 1963, 247-262.

E. Fallu: Les rationes du proconsul Cicéron. Un exemple de style administratif et d’interprétation historique dans la correspondance de Cicéron. ANRW 1,3 (1973) 209-238.

M.T. Griffin: Philosophical Badinage in Cicero’s Letters to his Friends. In: J.G.F. Powell (Ed. and introd.): Cicero the Philosopher. Twelve Papers. Oxford 1995, 325-346.

P. Groebe: Zur Erklärung Ciceronischer Briefe. RhM 78 (1929) 105-111.

F.V. Guazzoni: I problemi metafisico et etico nelle epistole ciceroniane. Giornale di Metafisica 9 (1957) 223-229.

L. Gurlitt: Zu Ciceros Briefen. Philologus 60 (1901) 601-627.

Klaus Janssen: Ein römischer Mann zwischen Anspruch und Wirklichkeit. Cicero in seinen Briefen aus dem Exil. AU 42,2 (1999) 49-55. (bes. zu fam. 14,3)

H. Koskenniemi: Cicero über die Briefarten (genera epistularum). Arctos N.S. 1 (Commentationes in honorem E. Linkomies) (1954) 97-102.

Heinrich Kuch: Φιλόλογος bei Cicero. Helikon 4 (1964) 99-110. (Att. 2,17,1; 13,28,4; 13,12,3; 13,52,2; 15,15,2; Q.fr. 2,9(8),3)

Eleanor W. Leach: Ciceronian “Bi-Marcus”: Correspondence with M. Terentius Varro and L. Papirius Paetus in 46 B.C.E.. TAPhA 129 (1999) 139-179.

Y.G. Lepage: Cicéron devant la mort de Tullia d’après sa correspondance. LEC 44 (1976) 245-258.

H.L. Lewy: Cicero the Lawyer, as seen in his Correspondence. CW 52 (1959) 147-154.

A.H. Mamoojee: Cicero’s Choice of a Deputy in Cilicia: the Quintus Option. AncHistBull 12 (1998) 19-28.

W.C. McDermott: M. Cicero and M. Tiro. Historia 21 (1972) 259-286.

D. Nardo: I ‘duplicati’ dell’epistolario ciceroniano. In: Ciceroniana 3-6 (1961-1964) 199-232.

J. Nicholson: The Delivery and Confidentiality of Cicero’s Letters. CJ 90 (1994) 33-63.

P: Numminen: Quo modo Cicero de Lucretio (et quodam Sallustio) iudicaverit. Ann. Ujniv. Turk., Ser. B, 44,1. Turku 1953.

Ettore Paratore: Ovidio e il giudizio ciceroniano su Lucrezio. RCCM 2 (1960) 130-139. (zu Q.fr. 2,9,3; geggen Traglia 1947)

G.C. Pucci: Echi lucreziani in Cicerone. SIFC 38 (1966) 70-132. (viele Anzeichen; Cic. las das ganze Lehrgedicht)

H.W.A. van Rooijen-Dijkman: ‘Ik brand van verlangen naar Rome.’ Cicero’s correspondentie tijdens zijn gouvernenschap van Cilicië. Hermeneus 70 (1998) 173-187.

R.J. Rowland: Cicero and the Greek World. TAPhA 103 (1972) 451-461.

R.J. Rowland: The Origins and Development of Cicero’s Friendship with Pompey. RSA 6/7 (1976/77) 329-341.

Otto Skutsch: Quotations in Cicero. RCCM 2 (1960) 195-198.

E. Stein-Hölkeskamp: Ciceronische Convivia: Der rastlose Republikaner und die zügellosen Zecher. Hermes 129 (2001) 362-376.

W. Sternkopf: Cäsars gallischer Feldzug in Ciceros Briefen. Neue Jbb. für das klass. Altertum 12 (1909) 638-666.

D.F. Sutton: Lucreti poemata once again. RSC 19 (1971) 287-298. (Cic. las wohl nur das Ende von B. 3 und 4)

Lily Ross Taylor: On the Chronology of Cicero’s Letters of 56-55 B.C. CPh 44 (1949) 217-221.

A. Traglia: A proposito di una recente interpretazione del giudizio di Cicerone su Lucrezio. In: Saggi di grammatica latina. RCCM 4 (1962) 231-233. (zu Q.fr. 2,9,3; gegen Paratore: RCCM 2 (1960) 130-139)

A. Weische: Plinius d.J. und Cicero. Untersuchungen zur römischen Epistolographie in Republik und Kaiserzeit. In: ANRW 2,33,1 (1989) 375-386.

O. Wenskus: „Gespräche“ unter Freunden. Rhetorik als Briefthema bei Cicero und Plinius. In: S. Döpp (Hrsg.): Antike Rhetorik und ihre Rezeption. Symposion zu Ehren von Prof. Dr. Carl Joachim Classen D. Litt. Oxon. Am 21. und 22. November 1998 in Göttingen. Stuttgart 1999, 29-40.

J. Wikarjak: De epistulis a Cicerone in publico propositis (poln.). Eos 61 (1973) 57-75 (wieder in: Studia humanitatis. E. Grassi zum 70. Geburtstag. Hrsg. v. E. Hora und E. Kessler. München 1973 [Humanistische Bibibliothek 1, Reihe 16]).

H. Zehnacker: Officium consolationis. Le devoir de consolation dans la correspondance de Cicéron de la bataille de Pharsale à la mort de Tullia. RÉL 63 (1985) 69-85.

 

Seitenanfang

Einzelne Briefpartner

T. Pomponius Atticus

S. Consoli (ed.): T. Pomponi Attici epistularum ad Ciceronem reliquiae. Roma 1913.

Friedrich Kredel: Titi Pomponii Attici epistularum fragmenta et vestigia. Diss. Gießen 1922.

Élizabeth Deniaux: Atticus et l’Épire. In: L’Illyrie mériodionale et l’Épire dans l’antiquité. Actes du colloque international de Clermont-Ferrand (22-25 octrobre 1984). Réunis par Pierre Cabanes. Clermont-Ferrand 1987, 245-254.

C. Di Spigno: Punti di orientamento per una ‚lettura’ delle Epistole ad Attico. BStudLat 28 (1998) 402-407.

Annette Dortmund: Römisches Buchwesen um die Zeitenwende: War T. Pomponius Atticus (110-32 v.Chr.) Verleger? Wiesbaden 2001 (Buchwiss. Beiträge aus dem Deutschen Bucharchiv München 66).

Robert Feger: s.v. Pomponius (102): RE Supp. 8 (1956) 503-526.

Pierre Grimal: Mémoires de T. Pomponius Atticus. Paris 1976 (Confluents 3).

R. Hariman: Political Style in Cicero’s Letters to Atticus. Rhetorica 7 (1989) 145-158.

Nicholas Horsfall: Atticus Brings Home the Beacon: LCM 14 (1989) 60-62.

Christopher P. Jones: Atticus in Ephesus. ZPE 124 (1999) 89-94.

Wilhelm Kierdorf: s.v. Titus Pomponius Atticus. DNP 10 (2001) 119-122.

Leonore Kramp Geweke: Notes on the Political Relationship of Cicero and Atticus from 63-59 B.C. CJ 29 (1933/34) 269-283.

L. Kramp Geweke: Notes on the Political Relationship of Cicero and Atticus from 56 to 43 B.C. CJ 32 (1936/37) 467-481.

M. Labate/E. Narducci: Mobilità dei modelli etici e relativismo dei valori: il „personaggio“ di Attico. In: A. Giardina/A. Schiavone (edd.): Società romana e produzione schiavista. Vol. III: Modelli etici, diritto e trasformazioni sociali. Roma/Bari 1981, 127-182 und 386-400.

J. Leonhardt: Theorie und Praxis der deliberatio bei Cicero: der Briefwechsel mit Atticus aus dem Jahre 49. ACD 31 (1995) 153-171.

H. Leppin: Atticus – Zum Wertewandel in der späten römischen Republik. In: Jörg Spielvogel (Hrsg.): Res publica reperta. Zur Verfassung und Gesellschaft der römischen Republik und des frühen Prinzipats. FS für Jochen Bleicken zum 75. Geburtstag. Stuttgart 2002, 192-202.

Robert J. Leslie: The Epicureanism of Titus Pomponius Atticus. Philadelphia 1950.

Rez. William S. Watt: CR 66 (1952) 49.

Rez. Cyril Bailey: JRS 41 (1951) 163f.

Anthony J. Marshall: Atticus and the Genealogies. Latomus 52 (1993) 307-317.

Anthony J. Marshall: Atticus and the Eastern Sojourn. Latomus 58 (1999) 56-68.

Friedrich Münzer: Atticus als Geschichtsschreiber. Hermes 40 (1905) 50-100.

Olaf Perlwitz: Titus Pomponius Atticus. Untersuchungen zur Person eines einflußreichen Ritters der ausgehenden römischen Republik. Wiesbaden 1992 (Hermes ES 58).

Rez. D.R. Shackleton Bailey: AJPh 115 (1994) 470f.

J.J. Philips: Atticus and the Publication of Cicero’s Works. CW 79 (1986) 227-237.

Th. Schiche: Zu Ciceros Briefen an Atticus. Berlin 1883.

F. Schmidt: Zur Kritik und Erklärung der Briefe Ciceros an Atticus. Nürnberg 1879.

Otto E. Schmidt: Studien zu Ciceros Briefen an Atticus. RhM 55 (1900) 385-413.

D.R. Shackleton Bailey: Atticus and Cicero. In: Cicero’s Letters to Atticus I. Ed. by D.R. Shackleton Bailey. Cambridge 1965, 3-59.

R. Sommer: T.P. Atticus und die Verbreitung von Ciceros Werken. Hermes 61 (1926) 389-422.

Hans Ziegler: Titus Pomponius Atticus als Politiker. Diss. München 1936.

Kathryn E. Welch: T. Pomponius Atticus: A Banker in Politics? Historia 45 (1996) 450-471.

 

Seitenanfang

M. Iunius Brutus

U. Schwaiger: Untersuchungen zu Ciceros Briefwechsel mit Marcus Junius Brutus. Diss. Innsbruck 1979.

G. Allegri: Bruto usurario nell’epistolario ciceroniano. Firenze 1977.

G. Vivenza: Il 48% del ‚virtuoso’ Bruto. Economia e storia 2. ser. 5 (1984) 211-225.

M. Caelius Rufus

F. Antoine: Lettres de Caelius à Cicéron (VIIe livre des lettres familières). Roma 1894.

F. Becker: Über den Sprachgebrauch des M. Caelius Rufus. Nordhausen 1888.

F. Burg: De M. Caelii Rufi genere dicendi. Diss. Freiburg 1888.

A. Cavarzere: M. Celio Rufo, Lettere (Cic. Fam. L. VIII). Testo, app., introd. Brescia 1983.

A. Cavarzere: La corrispondenza di Celio e la precettistica di Cicerone. In: AA.VV.: La lettera familiare. Quaderni di retorica e di poetica 1 (1985) 25-32.

J.J. Clauss: The Ignoble Consistency of M. Caelius Rufus. Athenaeum 78 (1990) 531-540.

M. Volponi: M. Celio Rufo ingenioso nequam. Memorie dell’Istituto Lombardo di Scienze e Lettere. Classe di lettere 31,3 (1971) 197-280.

 

Seitenanfang

C. Iulius Caesar

H. Dahlmann: M. Tullius Cicero: Briefe aus der Zeit der Herrschaft Caesars. Einl., Textausw. u. erklärendes Namensverz. Heidelberg 1970 (Heidelberger Texte. Lat. Reihe 17).

F. Lossmann: Cicero und Caesar im Jahre 54. Studien zur Theorie und Praxis der römischen Freundschaft. Wiesbaden 1962 (Hermes Einzelschriften 17).

E. Pasoli: De quadam ad Caesarem epistula quam Cicero numquam misit. RFIC 33 (1955) 337-360.

A.F. Pauli: Letters of Caesar and Cicero to Each Other. CW 51 (1958) 128-132.

U. Riemer: Das Caesarbild Ciceros. Hamburg 2001 (Studien zur Geschichtsforschung des Altertums 8), bes. 39-97.

Rez. A. Coskun: GFA 6 (2003) 1071-1075 (http://www.gfa.d-r.de/6-03/coskun.pdf).

Ralf Schult: Cicero, Caesar und der Untergang der libera res publica. Eine Textauswahl aus den Briefen Ciceros als Lektürevorschlag für ein Cicero-Semester in der gymnasialen Oberstufe. Pegasus 3,1 (2001) 1-12 (http://www.pegasus-onlinezeitschrift.de/alte_seite/erga32001schult.htm)

P. White: Tactics in Caesar’s Correspondence with Cicero: In: Francis Cairns/Elaine Fantham (edd.): Caesar against  Liberty? Perspectives on his Autocracy. Cambridge 2003 (ARCA 43).

C. Cassius Longinus

M.H. Dettenhofer: Cicero und C. Cassius Longinus: Politische Korrespondenz ein Jahr vor Caesars Ermordung (Cic. fam. 15,16-19). Historia 39 (1990) 249-256a.

P. Cornelius Dolabella

J. Jacobs: P. Cornelius Dolabella in der Korrespondenz Ciceros. Diss. Köln 1982.

 

Seitenanfang

P. Cornelius Lentulus Spinther

Karl Büchner: Cicero an den Imperator Lentulus de re publica. In: Peter Steinmetz (Hrsg.): Politeia und Res publica: Beiträge zum Verständnis von Politik, Recht und Staat in der Antike. Dem Andenken Rudolf Starks gewidmet. Wiesbaden 1969 (Palingenesia 4), 215-244 (= Karl Büchner.: Studien zur römischen Literatur 9: Römische Prosa. Wiesbaden 1978, 44-75).

Karl Büchner: Praesens absens. Beobachtungen zu den Lentulus-Briefen. In: A. Michel/R. Verdière (édd.): Ciceroniana. Hommages à Kazimierz Kumaniecki. Leiden 1975 (Roma aeterna 9), 36-50.

L. Lucceius

C.T.H.R. Ehrhardt: A Letter of L. Lucceius. Mnemosyne 38 (1985) 152f.

Jörg Fündling: s.v. L. Lucceius. DNP 7 (1999) 458f.

A.-M. Guillemin: La Lettre de Cicéron à Lucceius (fam. V,15). REL 16 (1938) 96-103.

Jon Hall: Cicero to Lucceius (Fam. 5.12) in its Social Context: valde bella? CPh 93 (1998) 308-321.

W.C. McDermott: De Lucceiis. Hermes 97 (1969) 233-246.

G. Pianko: Lucius Lucceius. Meander 24 (1969) 326-334.

Niall Rudd: Stratagems of Vanity: Cicero, Ad Familiares 5.12 and Pliny’s Letters. In: T. Woodman/J. Powell (edd.): Author and Audience in Latin Literature. Cambridge 1992, 18-32.

D.R. Shackleton Bailey: A Letter of L. Lucceius. Mnemosyne 40 (1987) 419f.

Arthur Stein: s.v. Lucceius (6). RE 13,2 (1927) 1554-1559.

M. Claudius Marcellus

K. Büchner: Ciceros Korrespondenz mit Marcus Marcellus. In: R. Hanslik/A. Lesky/H. Schwabl (Hrsgg.): FS für Walter Kraus zum 70. Geburtstag. Wien/Köln/Graz 1972 (WS Beiheft 5), 49-68 (= K. Büchner: Studien zur römischen Literatur 9: Römische Prosa. Wiesbaden 1978, 142-159).

E. Fantham: Cicero, Varro, and M. Claudius Marcellus. Phoenix 31 (1977) 208-213.

St. Krésic: Grandeur et misère de l’exil. Destinée de Marcellus exilé d’après la correspondance de Cicéron. Revue de l’Université d’Ottawa 40 (1970) 290-314.

Willibald. Voigt: M. Claudius Marcellus in der Korrespondenz Ciceros. Diss. Köln 1972.

 

Seitenanfang

C. Matius

M. Bellincioni: Marco Tullio Cicerone: Ad familiares 11,27 und 28, Cicerone e Mazio. Testo, introd., versione e comm. Brescia 1970 (Testi classici 3).

R. Combès: Cicéron et Matius. Amitié et politique à Rome. REL 36 (1958) 176-186.

H. Drexler: Nochmals Cicero und Matius. Romanitas 8 (1967) 67-95. (zu 11,27f.; Heuss: Historia 5 (1956) 53-73 und Kytzler: Philologus 104 (1960) 48-62)

Alfred Heuss: Cicero und Matius. Zur Psychologie der revolutionären Situation in Rom. Historia 5 (1956) 53-73.

A. Heuss: Matius als Zeuge von Caesars staatsmännischer Grösse. Historia 11 (1961) 118-122. (gegen Kytzler: Philologus 104 (1960) 48-62)

A. Gilboa: A Further Comment on the Dating of the Cicero-Matius Correspondence (Fam. XI, 27/28). Historia 23 (1974) 217-228. (gegen Heuss: Historia 5 (1956) 53-73; Kytzler: Philologus 104 (1960) 48-62; Drexler: Romanitas 8 (1967) 67-95)

B. Kytzler: Beobachtungen zu den Matius-Briefen (Ad fam. 11.27-28). Philologus 104 (1960) 48-62.

O. Strnad: Kann es amicitia im Spannungsfeld der Politik geben? MDAV (Landesverband NRW) 36,3 (1988) 5-12. (zum Briefwechsel mit Matius)

L. Papirius Paetus

M. Demmel: Cicero and Paetus (ad fam. IX 15-26). Diss. Köln 1962.

Eleanor W. Leach: Ciceronian “Bi-Marcus”: Correspondence with M. Terentius Varro and L. Papirius Paetus in 46 B.C.E.. TAPhA 129 (1999) 139-179.

W. Wendt: Ciceros Brief an Paetus (ad fam.) IX 22. Diss. Gießen 1929.

L. Munatius Plancus

P. Perrochat: A l’occasion d’un bimillénaire. La correspondance de Cicéron et de L. Munatius Plancus. REL 35 (1957) 172f.

O. Strnad: Kann es amicitia im Spannungsfeld der Politik geben? MDAV (Landesverband NRW) 36,3 (1988) 5-12. (zum Briefwechsel mit Matius)

Der Briefwechsel des L. Munatius Plancus mit Cicero. Im Auftrag der Historischen und Antiquarischen Gesellschaft zu Basel anläßlich der 2000 Jahrfeier der Stadt Basel mit Einl., Übers. u. Komm. hrsg. v. G. Walser. Basel 1957.

Rez. P.J. Cuff: JRS 48 (1958) 233.

Rez. William S. Watt: CR 72 (1958) 256f.

G. Walser: Zur Chronologie von Ciceros Briefwechsel mit Plancus (Ad fam. 10.1-24). Historia 10 (1961) 385f.

 

Seitenanfang

C. Asinius Pollio

M. Gelzer: Die drei Briefe des C. Asinius Pollio. Chiron 2 (1972) 297-312.

Cn. Pompeius (Magnus)

A.M. Ward: Cicero ad familiares 5,7. Cicero, Pompey, Poseidonius and the Scipio-Laelius Myth. Diss. Princeton 1968.

Q. Tullius Cicero

Paolo Cugusi: Un letterato della tarda repubblica: Q. Tullio Cicerone. Ann. Fac. Lett. e Filol., Cagliari 33 (1970) 5-34.

E. Fallu: La première lettre de Cicéron à Quintus et la lex Iulia de repetundis. REL 48 (1970) 180-204. (Brief ist präventive Verteidung gegen eine mögliche Anklage des Bruders)

O. Fleming: Cicero, ad Quint. Fr. 1,1. Diss. Tübingen 1953 (ms.).

C. Sextilius Rufus

A.J. Marshall: Cicero’s Letter to  Cyprus. Phoenix 18 (1964) 206-215. (zu fam. 13,48)

Terentia

W. Allen Jr.: Cicero’s Last Letter to Terentia (fam. 14.20). In: Lillian P. Lawler u.a. (edd.): Studies in Honor of Berthold Louis Ullman. Saint Louis 1960, 58f.

Jo-Marie Claassen: Documents of a Crumbling Marriage: The Case of Cicero and Terentia. Phoenix 50 (1996) 208-232.

Suzanne Dixon : Family Finances: Tullia and Terentia. Antichthon 18 (1984) 78-101.

Otto Eduard Schmidt: Cicero und Terentia. Neue Jbb. für das klass. Altertum, Geschichte und dt. Litteratur 1 (1898) 174-185.

C. Trebatius Testa

W.H. Alexander: Cicero on C. Trebatius Testa. ClassBull 38 (1962) 65-69 und 74-76.

E. Fraenkel: Some Notes on Cicero’s Letters to Trebatius. JRS 47 (1957) 66-70 (= In: ders.: Kleine Beiträge zur klassischen Philologie. 2 Bde. Rom 1964, 2,75-85).

P. Sonnet: Gaius Trebatius Testa. Diss. Gießen 1932.

M. Terentius Varro

E. Fantham: Cicero, Varro, and M. Claudius Marcellus. Phoenix 31 (1977) 208-213.

Eleanor W. Leach: Ciceronian “Bi-Marcus”: Correspondence with M. Terentius Varro and L. Papirius Paetus in 46 B.C.E.. TAPhA 129 (1999) 139-179.

C. Volumnius Eutrapelus

J. Stroux: Cicero an Volumnius. Philologus 93 (1938) 408-411.

 

Seitenanfang

Exil

Texte und Kommentare

R. Degli’Innocenti Pierini (Ed.): M. Tullius Cicero: Lettere dall’esilio dalle Epistulae ad Atticum, ad Fami-liares, ad Quintum fratrem. Introd., testo, trad., comm. Firenze 1996 (Il nuovo melograno 30).

Cicerone: Desiderio di Roma. Lettere dall’esilio. Per la 3. cl. del liceo classico e per la 5. del liceo scientifico. A cura di A.e J. Giacone. Torino u.a. 1971 (Civiltà letteraria di Grecia e di Roma. Autori. Ser. Latina 20).

Literatur

P. Briot: Sur l’exil des Cicéron. Latomus 27 (1968) 406-414. (Cicero litt unter medizin. Melancholie: „dépression réactionelle“)

A.J. Christopherson: Invidia Ciceronis: Some Political Circumstances Involving Cicero’s Exile and Return. In: AA.VV.: Studia Pompeiana et Classica in Honor of Wilhelmina Jashemski. 2 Bde. New Rochelle/New York 1989, Bd. 2, 33-57.

S. Citroni Marchetti: Amici e nemici nell’esilio di Cicerone. In: E. Narducci (ed.): Cicerone: Prospettiva 2000. Atti del „I Symposium Ciceronianum Arpinas“, Arpino, 5 maggio 2000. Firenze 2001, 79-104.

S. Citroni Marchetti: Amicizia e Potere nelle Lettere di Cicerone e nelle Elegie Ovidiane dell’Esilio: Firenze 2001 (Studi e testi/Università degli Studi di Firenze, Dipartimento di Scienze dell’Antichità 18).

Rez. A. de Pretis: BMCR 2001.10.25.

Rez. A. De Vivo: BStudLat 31 (2001) 621-625.

Rez. C. Mastroiacovo: GIF 53 (2001) 167-170.

Rez. P.-J. Dehon: LEC 69 (2001) 440f.

Rez. F. Corsaro: Orpheus 22 (2001) 320-323.

Rez. G. Marconi: RCCM 43 (2001) 362f.

J.-M. Claassen: Cicero’s Banishment: Tempora et Mores. Acta Classica 35 (1992) 19-47.

C. Cremaschi: Sull’atteggiamento di Cicerone di fronte all’esilio. Aevum 18 (1944) 133-168.

E.L. Grasmück: Ciceros Verbannung aus Rom. In: A. Lippold/N. Himmelmann (Hrsgg.): Bonner Festgabe H. Straub zum 65. Geburtstag am 18.10.1977. Bonn 1977 (Beih. der Bonner Jb. 39), 165-177.N.J. Herescu: Les trois exils de Cicéron. In: Atti del I Convegno internazionale di studi ciceroniani. Roma 1959, Vol. 1, 137-156. (rechtshistor. orientiert; Widersprüche zwischen Korrespondenz an Atticus und sonstigen Briefen, Reden und Schriften ist durch politische Ziele bedingt)

K. Janssen: Ein römischer Mann zwischen Anspruch und Wirklichkeit. Cicero in seinen Briefen aus dem Exil. AU 42,2 (1999) 49-55. (bes. zu fam. 14,3; didaktisch orientiert)

St. Krésic: Grandeur et misère de l’exil. Destinée de Marcellus exilé d’après la correspondance de Cicéron. Revue de l’Université d’Ottawa 40 (1970) 290-314.

A. Robinson: Cicero’s References to his Banishment. CW 87 (1994) 475-480. (Cicero spricht nach seinem Exil darüber meist in Euphemismen, um seine dignitas wiederherzustellen).

R. Seager: Clodius, Pompeius and the Exile of Cicero. Latomus 24 (1963) 519-531.

 

Seitenanfang

Empfehlungsbriefe

H.M. Cotton: Documentary Letters of Recommendation in Latin from the Roman Empire. Königstein 1981 (Beiträge zur klass. Philologie 132).

Marìa Paz Álvarez Suárez: Cartas de recomendación en Ciceròn. Myrtia 8 (1993) 99-130.

H.M. Cotton: Mirificum Genus Commendationis: Cicero and the Latin Letter of Recommendation. AJPh 106 (1985) 328-334.

H.M. Cotton: The Role of Cicero’s Letters of Recommendation: Iustitia versus gratia? Hermes 114 (1986) 443-460.

H.-O. Kröner: Untersuchungen zu den Empfehlungsbriefen Ciceros. Habil. Saarbrücken 1969.

G. Pierrettori: La forma della raccomendazione nell’epistolario ciceroniano. Invigilata lucernis 22 (2000) 139-178.

F. Trisoglio: La lettera di raccomendazione nell’epistolario ciceroniano. Latomus 43 (1984) 752-775.

Humor

A. Haury: L’ironie et l’humour chez Cicéron. Leiden 1955.

A. Manzo: Facete Dicta Tulliana. Ricerca – Analisi – Illustrazione dei facete dicta nell’epistolario di Marco Tullio Cicerone. Torino 1969.

E. de Saint-Denis: Essais sur le rire et le sourire des Latins. Paris 1965.

M.A. Sollmann: Cicero’s Sense of Humor (De Or. and Att.). ClassBull 36 (1960) 51-53 und 55-58.

 

Seitenanfang

Rezeption

Petrarca

Rerum familiarum liber XXIV: Epistolae antiquis illustrioribus. In: Francisci Petrarce Familiarum rerum libri XXIV. A cura di V. Rossi e U. Bosco. 4 Bde. Florenz 1933-1942, Bd. 4, 213-265.

F. Petrarca: Epistolae familiares XXIV. Vertrauliche Briefe. Lateinisch – Deutsch. Übers., komm. und mit einem Nachw. v. F. Neumann. Mainz 1999 (Excerpta classica 18).

Rez. M. Hoffmann: GFA 4 (2001) 1095-1103 (http://www.gfa.d-r.de/4-01/hoffmann.pdf).

G. Billanovich: Petrarca e Cicerone. In: Miscellanea Giovanni Mercati. Vol. IV: Letteratura classica e umanistica. Vaticanstadt 1946, 88-106.

A. Buck: Die antiken Autoren aus der Sicht Dantes und Petrarcas. In: ders.: Studia humanitatis. Gesammelte Aufsätze aus den Jahren 1981-1990. Wiesbaden 1991, 97-108.

P.P. Gerosa: Cicerone, classicismo e Cristianesimo. In: ders.: Umanesimo cristiano del Petrarca. Turin 1966, 278-316.

Ch.L. Heesakkers: Driemaal Cicero. De Neolatijnse Cicero-cultus van Petrarca to Lipsius. Lampas 26 (1993) 131-158.

Friedrich Klingner: Cicero und Petrarca. Vom Ursprung des humanistischen Geistes. In: ders.: Römische Geisteswelt. München 1956, 600-619.

Bernd Kytzler: Petrarca, Cicero und Caesar. In: Lebende Antike. Symposion für Rudolf Sühnel. Berlin 1967, 111-119.

W. Rüegg: Cicero und der Humanismus. Formale Untersuchungen über Petrarca und Erasmus. Zürich 1946.

W. Rüegg: Cicero und der Humanismus. Petrarca. In: K. Büchner (Hrsg.): Das neue Cicerobild.. Darmstadt 1971 (WdF 27), 65-128.

Peter L. Schmidt: Petrarcas Korrespondenz mit Cicero. AU 21,1 (1978) 30-38.

Anton Viertel: Die Wiederauffindung von Ciceros Briefen durch Petrarca. Königsberg 1879.

 

Seitenanfang

Weiteres

Heinrich Dörrie: Der heroische Brief. Bestandaufnahme, Geschichte, Kritik einer humanistisch-barocken Literaturgattung. Berlin 1968.

H. Funke: Epistolographie und Rhetorik. Beobachtungen zu Erasmus’ De conscribendis epistulis. RPL (Res publica litterarum. Studies in the Classical Tradition) 10 (1987) 93-99.

K. Krautter: Acsi ore ad os … Eine mittelalterliche Theorie des Briefes und ihr antiker Hintergrund. A&A 28 (1982) 155-168.

E. Malcovati: Lucano e Cicerone. Athenaeum 31 (1953) 288-297.

W.G. Müller: Der Brief als Spiegel der Seele. Zu Geschichte eines Topos der Epistolartheorie von der Antike bis zu Samuel Richardson. A&A 26 (1980) 138-157.

K.A. Neuhausen: Der Brief als „Spiegel der Seele“ bei Erasmus. Wolfenbütteler Renaissance-Mitteilungen 10 (1986) 97-110.

Peter L. Schmidt: Die Rezeption des römischen Freundschaftsbriefes (Cicero – Plinius) im frühen Humanismus (Petrarca – Coluccio Salutati). In: F.J. Wortsbrok: Der Brief im Zeitalter der Renaissance. Weinheim 1983, 25-59.

K. Weyssenhoff: Sur une source de Nonius Marcellus contenant des citations de Cicéron. Eos 57 (1967/68) 136-148.

Thornton Wilder: Die Iden des März. Berlin 1949 (engl. The Ides of March. New York 1948).

 

Seitenanfang

 

© 2004, Dan Drescher

Hinweise und Kritiken an: dan.drescher@web.de